YAZAR: AYNUR TALIBLI .TARİH VE MEDENİYET ARAŞTIRMACISI.İSTANBUL2017.
Türk milləti olaraq tarixin hər dönəmində köklü mədəniyyətə və savaş sənətinə malik olmuşuq.Mədəniyyətdən bəhs edərkən, buraya inancın,sosial həyatın,adət-ənənələrin və.s daxil olduğunu unutmamalıyıq.Belə bir düşüncə var,"İnsan topluluqları nəyə inanarsa və ya inanc dəyərləri ,ruhani həyatı nə cürdürsə elə də yaşayarlar". Mən bu fikirlə çox razıyam və düşünürəm ki ,inancımız bizim yaşantımızı yönləndirir. Tarixə nəzər salsaq bunun həqiqət olduğunu görərik. Bu gün də dünya siyasetinə maraq göstərənlər ,araşdıranlar inancın ,yəni açıqca dini mənsubiyyətin ölkələrarası siyasətə necə təsir etdiyini bilirlər. Deyə bilərik ki,inanc Tarixin ən önəmli parçalarından , tarixi yönləndirən ,şəkilləndirən amillərdəndir .Türk millətinin də var olduğu gündən özünə məxsus inanc sistemi ,dini anlayışı olmuşdur.Bu dini amillər atalarımızın sosial həyatına xüsusi təsir etmişdir .Bu səbəbdən deyə bilərik ki, onları tək yönəltən qüvvə olan törələri də bu inandıqları inanca -dinə əsasən formalaşmışdır.Bu yazımda biz türklərin inanclarından,yeni inandıqlar dinlərindən bəhs edəcəyəm. Türklərin atalarının islam dinini qəbul etməsi ilə bağlı müxtəlif fərziyyələr vardır.Həmçinin məqaləmdə həm də "Türklər İslamı necə qəbul etmişdir?" sualına cavab tapmağa çalışacağam.
Türklər,(ən geniş anlamıyla, Qırgız, Özbək, Qazax, Türkmən, Tacik, Tatar, Çuvaş, Yakut, Saka, Başkurt ,Azərbaycanlı ve Anadolu Türkleri kimi) tarixin ən asil- köklü, ən soylu, ən böyük və ən əski toplumlarından biridir.(1).Bu uzun süreç-dönəm içində onlar, mərkəzi Altay çevrəsinin olduğu, "batıda -qərbdə Aral gölü, doğuda-şərqdə Orhun və Tula ırmakları-çayları, Kuzeyde Lena nəhrinin baş qisimləri, İrtiş boyları və orta Yenisey sahəsi; güneyde-şərqdə Talas-Sir Dərya boylarına qədər geniş sahəni əhatə edən ve "Orta Asya" olaraq adlandırılan bölgədə yaşamışlardır. Bununla birlikdə əsasən köçəbə- köçəri olan Türk topluluqları, sadəcə burada qalmayaraq, Orta Asya merkez olmaq üzərə, Yaponya, Filipinlər və Seylan adası xaricində, Asya qitəsinin hər tərəfinə, Orta Avropanın içlərinə; Misir, Sudan daxil olmaqla ,quzey-şimal Afrika'ya qədər uzanmış, bütün bu coğrafya üzərində olduqça hərəkətli bir həyat yaşamışlardır" (2). Bu baxımdan biz Türklərin ataları tarixdə həm İslamdan öncə və həm də İslamdan sonra mühüm rol oynamışdır. Keçmişinin qədimliyi, zəngin gələnəkləri, Türkləri dünya tarixi içində önəmli bir yerə gətirmişdir. Türklərin dünyada digər toplumlardan fərqli tanınması, onlara özəl bir yer qazandıran dəyərlərin başında da din gəlməkdədir.
Din; insanla bərabər var olmuş, insanla bərabər var olacaq bir qürumdur. İnsanlıq tarixində nə qədər gerilərə gedilirsə gedilsin, insanların bu və ya digər bir dinə inandığı görülmüşdür. Deyə bilərik ki,aparılan araşdırmalar və arxeolaji qazıntılar, dini inanışdan yoxsun bir topluma rastlanmadığını ortaya qoymuşdur.Bu həqiqətdir ki. tarixdə və günümüzdə toplumları ayaqda tutan və kültürü -mədəniyyəti təşkil edən əsasların başında din gəlmişdir. Bu səbəbdən Türkləri də çağlar ötəsindən günümüzə daşıyan ən bƏlirgin,bilinən dəyər də onların dini inanışları olmuşdur. (3) Türklər Budizm, Zərdüştlik, Maniheizm, Xıristiyanlıq ve Müsəvilik kimi inançları da din olaraq qəbul etmişlərdir. Ancaq, Türklərin gənəli bu dinləri əski inanç və gələnəkləri və törələri ilə uyğun olmadığını görüncə,bəzi Türk boyları xaric bu dinlərin Türklərin gənəlində davamlılığını qorumadığı bilinir(4). Hətta bu dinlərin Türklərin xarakterlərinə uymadığı, onların həyatının dinamikliyini söndürdüyü irəli sürülmüşdür. Buna əsasən, Göktürk Hakanı-Xaqanı Bilgə Kağan öz paytaxlarında bir Budist tapınağı tikdirmək istənildiyi zaman, vəziri Tonyukuk
buna qarışı çıxmış:"Savaşmağı və heyvan kəsməyi yasaqlayan,miskinlik təlkin edən
bir dinin qəbulu Türklər üçün fələkət olar" deyə söyləmişdir.(5)Həmçinin vəzir
Xaqana :“Budist məzhəbinin veətəliminin köçəri Türklərin əsgəri qabiliyyətlərinə zərər verər” demiş və hökümdarın fikrini değişdirmişdir.(6)
Bu səbəblərdən Göktürklər, Budizm'in din olaraq qəbul edilməsinin, öz dini inançlarına, "törə"yə və türklərin irqi xüsusiyyətlərinə zidd olduğunu bildikləri üçün rədd etmişlərdir. Budizm'i qəbul edən Türklər ilə əlaqədar olaraq Cahız belə qeyd etmişdir: "Türklər zındıklıq (Budizm) dininə girincə artıq hərblərdə məğlub olmağa başladılar. Türklərin ən qəhrəman qəbilələrindən Dokuz (Uygurlar) qəbiləsi buna örnəkdir. Halbuki, Dokuz Oğuzlar, Karluq Türklərindən sayıca bir neçə dəfə az olduqları halda, daima savaşlarda onlardan üstün olurlardı. Nə zaman ki zındıklık dininə girməyə başladılar ki, bu zındıklık dini insanlarA dünyadan ə1-ətək çəkdirmək ve yumuşaqlıq,təmkinlilik etməkdə Xİristiyanlıqdan daha pis tesir edər. Artıq onların qəhrəmanlıq və şəhamət - hökümranlıq duygularını sönmüş ve pısırıq olmuşlardır" (7) .
Türklərin dini inanışlarına nə ad verildiyi hələ aydınlanmış deyildir. "Əski Türk Dini İnanışları" və ya "Gələnəksəl Türk Dini İnanışları" şəklində ifadə edilən bu inanışlara bəzi araşdırmacılar "Tək Tanrı inancı", "Şamanizm" və ya "Toyunizm" adını vermişlərdir. Son illərə qədər keçərli olan, fəqət üzərində ittifaq edilməyən bu isimlərin doğru olmadığı ortaya qoyulmuşdur. Xüsusi ilə Şamanizm, naturizm ve animizmə aid özəlliklərin birləşməsindən ortaya çıxan, yalnız başına bir din olaraq alqılanmamış-aydınlanmayan, gələnəklər də dini inanışlar içərisində bəzi cərəyanlar şəklində varlığını sürdürmüşdür. Bunun yanında əski Türk boyları arasında ortaq bir dəyər olan "Gələnəksəl Türk dini inanışları", bugün də Sibirya / Altay Türkləri arasında varlığını və canlılığını sürdürməkdədir. Bu özəlliyi baxımından, gələnəksəl Türk dininə, Türklərin milli inanışları demek mümkündür(8)
Biz Türklərin İslamdan öncə totemçilik inancını mənimsədiyinə dair müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşsə də ,bu iddialarin kəsinliklə doğru olduğunu qəbul etmək çətindir.Dindən daha çox bir sehir xarakteri daşıyan Şamanlığında Türklerde Tanrıçılıq inancı ilə bir əlaqəsi olmadığı müəyyənləşdirilmişdir.
Bəziləri Türklərin əsas dininin Şamanizm olduğunu idda edirlər ama bu fikirlər heç də doğru deyil.İlk öncə bu sözün "şaman" ın ,nə ifadə etdiyi ilə əlaqədar fikirləri sizlərlə paylaşacağam.
Şaman kəliməsinin etimolojik kökəni üzərində indiyə qədər çox durulmadığı bilinir. Bu terimin Tunguzcadan Rusça yolu ilə Batı-Qərb elim dünyasına keçdiyi bilinməkdədir. Əslən Sanskritcənin bir qoluna bağlı olduğu hesab edilən kəlimənin, Hind-Avrupa dillərindən Toharca (Samane=budist rahib) və Sogdçadakı (Saman) transkripsiyonları kəşf edilincə, bu terimin Hind-Avrupa mənşəli olduğu görüşü qüvvət qazanmışdır. Çünkü bu kəlimə Tunguzcaya uzaq görünməkdə və Şamanlığın güneydən quzeyə doğru yayılışında Budizmin təsiri sezilməkdədir. Fəqət Tunguzların qonşuları olan Sahalara təsir etdiklərin də bir gərçəkdir.(9) .
Hqiqətdən əski Türk topluluqlarında Samanlığa bənzər bir inancın varlığına ehtimal verdirəcək heç bir qeyd, mövcud deyildir. Altay Türkləri tərəfındən bu gün Şaman mənasında "Kam" sözü istifadə edilməkdədir və bu kəlimə bilindiyi qədəri ilə 5. yüzilldən bəri işlənməkdədir. Avropa'da hakimiyyət quran Hunlar zamanında Ata-kam və Eş-kam adlarında iki nəfərdən bəhs edilməkdədir. Yəni Avropa Hunlarının din adamlarına da Kam deyilirdi. (10). Əgər əski Türklərde şamanlık olsaydı, Hunların örf və adətləri haqqında olduqca geniş bilgilər verən Latin və Germen yazarların "Hunların dini törənləri yoxdu " deyəcəklərinə , "qəribə ayinləri olan şamanik törənləri" vardır" deyərək, xəbər vermələri gərəkərdi.(11).
Hökümdar ailəsinin Budizmə marağına baxmayaraq, Tabgaçlarda( Tabgaç Türk sülalesi, 4. yüzilin sonlarına doğru Çin'ə hakim olmuşdur )da Şamanlığı xatırladan bir şey yox idi. Həm Budizmi, həm də Maniheizmi qəbul etmiş olan Uygurlarda belə bu xususda açıq bir dəlilə- fakta rastlanılmadığı bilinir. Hətta Uygurlarda "kam" sözü din adamı deyil, "büyücü-cadugər, sehirbaz" mənalarında istifadə edilmişdir. Kaşğarlı Mahmud, "kam" sözünü" kahin" kəliməsiylə açıqlamışdır. Bu söz o zamanki müsəlman Türklər tərəfindən də unudulmamışdır. Yusuf Has Hacip isə, "Kutadgu Bilig"də "kamlar"ı, "otacılar" - "təbib,doktor" olaraq çevirməklə bəraber, bunların insan topluluqları üçün faydalı insanlar olduğunu qeyd etmişdir. Əsərdə Aqibəti-qənaəti təmsil edən Odgurmuş xaqana nəsiyyət verərkən; "bəzi insanlar yoxsul, bəzi insanlar da qayğı ilə yıpranmışlardır- bitkinləşmişlərdir. Bunların dərdlərinə carə, dərman səndədir. Bunları tədavi- müalicə et, bunların kamı ol" demişdir(12) . Din adamı mənasında Türk boyları arasında dəyişik adlandırmalar vardır. Məsələm,Qazak və Qırğızların "Kam" yerinə "Bahsi", əski Kartukların da" Sagun" kəliməsini istifadə etdiklərini bilirik. Baksı hərhalda Budizm vasitəsiylə gəlmiş yabancı -alınma bir kəlimə olmalıdır. Türkmənlərdə" bakşı " və ya " baksı" "saz şairi" mənasını ifadə edər. Altaylılar və Tuvalılar bugünə qədər "kam" kəliməsini yaşatmışlardır. Saha Türkləri ərkək kama "oyun", kadın kama "udagan" deyərlər. Monğolcada ərkək kam "bö" yaxud "böge", qadın kam da Sahalardaki kimi "udagan" deyərlər. Çuvaşlar da isə bu kəlimə"yum"dur. Müsəlman Türklər " kam" kelimesini unutmuşlardır. Şaman kəliməsini Türkler bilməz. 18. yüzyılın sonlarına doğru qəbul edilmiş olan "şaman" termini Türkçəyə yaddır(13) . Orkun kitabələri də daxil olmaq üzərə, indiyə qədər tapılan kitabələrdə nə "Kam" sözünə, nə də "Şamana" təsadüf edilmədiyi bilinir. Bu səbəblə, mövcud vesikalardan-sənədlərdən yola çıxaraq, "əski Türklər Şaman idiler" şəklində bir sonuç- nəticə çıxarılamaz.
Bununla beraber Şamanlığın Türklerin gələnəksəl inanci -dini ilə heç bir diqqət cəlb edən uyumu olmadığı qənaətinə varılmışdır. Əski Türklər təbiətdə bir sıra gizli qüvvələrin mövcut olduğuna inanırdılar. Həmçinin ölmüş böyüklərə tənzim və onlara qurban kəsmək şəklində var olan atalar kültürü ,Bozkır Türk inancında yer alan bir adətdir. Ancaq Bozkır Türklərinin əsas inancı Tanrını (Tengri) ən yüksək güç və böyük yaradıcı qüvvə olaraq qəbul edən və səmavi bir mahiyyət daşıyan " Gök Tanrı" dini deyilən bir inanac sistemi idi. Hökümdarlar özlərinin tanri tərəfindən taxta çıxarıldıqlarını, zəfərləri "Gök Tanrı "nın izniyle qazandıqlarını ,müxtəlif hiylə və tələlərdən Gök Tanrının yardımıyla qurtulduqlarına inanır və "Ey Gök Tanrı !sənə sükürler olsun !" deyə duyqularını dilə gətirirdilər. Avar xaqanı Bizans imperatoru ilə bir anlaşmasında Gök Tanrıya yemin etmiş-and içmişdi.Göktürklər də dövlətlərinin Gök Tanrının istəyi ilə qurulduğuna inanırdılar. Türklər ölüm və həyatın Tanrının iradəsinə bağlı olduğuna,insanın fani ,Tanrının əbədi olduğuna inanırdılar. Tanrı kəliməsi Başkırtça hariç bütün Türk ləhçələrində ortaq olaraq istifadə edilən bir kəlimədir.Gök Tanrı dininin Türklərin İslamdan öncəki milli dini olduğu qəbul edilməkdədir.(14)
Türk dini tarixində ən əski termin, "Tanrı"dır. Çincə Tien şəklində ifadə edilməkdədir. Tanrı kəliməsi, literaturda, Kök=Gök sifətiylə birlikdə "Gök Tengri" (Yücə Tanrı) şəklinde qeyd edilirdi. Gök Tanrı inancının ən önemli özəlliyi, onun, antropomorfik bir xarakter daşımasıdır . Gök Tanrı; yaradıcı və qadir-i mütləq, tək, əzəli və əbədi, eşi, bənzəri olmayan, öldürən, iradəsinə görə hökm edən, yardım edən, cəzalandıran, qoruyan, insanlara bilgi verən, hər şeyin ən yaxşısını bilən, yol göstərən və qulun duasını qəbul edendir.(15). İslam'ın Allah anlayışına bənzərlik ərz edən bütün bu xüsusiyyətlərinə rəğmən, Gök Tanrı'nın, ilahi dinlərdə olduğu kimi, tapınaqları yoxdur. Əski TürklƏr O'nun rəsimini çəkməmiş və heykəllərini düzəltməmişdir( 16).
Türklər, daha gələnəksəl Türk Dini dönemində, evrənsəl və ilahi dinlərin Tək Tanrı anlayışına yaxın xüsusiyyətə sahip bir Tanrı anlayışını mənimsəmişdir. P. Wilhelm Schmidh, Türklərin daha Asya
Hunları dönəmində, monoteizmə-tövhidə (tək yaradıcı inancına)doğru yüksək bir dinə sahib olduqları qərarına gəlmişdir.Türk tarixinin bəzi çağlarında Tanrı, Türklərin Milli Tanrısı şeklində şərh edilmiş isə də (17) O, daima evrənsəl bir Tanrı olaraq özünü göstərmişdir .(18).
Türklər Tanrı'ının ölümsüz olduğuna inanırlar. Onların arasında, Axirət , məhşər günü, hesabların görülməsi, cənnət və cəhənnəm inancı mövcud olmuşdur. Türklər, bugün "münkər və nəkir" deyilən iki mələyin varlığına və onların insanı, bütün hayatı boyunca izlədiyinə inanmışlardır. İnsanın sağında olan mələyə " Yayuçi" solunda olana da "Körmös" deyərlər. Ayrıca Türklər, ruhların əbədiliyini,yaxşı ve pis ruhların olduğunu qəbul etmişlər. (19).
Türklər, içində yaşadıqları təbiətin Tanrı tərəfındən yaradıldığını qəbul edərlər və qutsal-müqəddəs sayarlar. Yer-su (Yer-Sup), yer üzündə yaşayan yaxşı ruhların bütünüdür. Bu inancın bir sonucu olaraq dağ, ırmaq-çay, göl, pınar-bulaq, ağaç, orman və ya qaya parçalarına sayqı göstərmişlər. Ayrıca dağlar Tanrı'nın məqamı sayılırdı . Bundan başqa atəş kültürünün, yəni atəşdən istifadənin onlar arasında önəmli bir yeri vardır. Onun maddi ve mənəvi kirləri temizlediyinə inanmışlardır (20).
Əski Türklərin bəzilərinin inandığı, özünə müqəddəslik verilən birisi də Umay'dır. Dişi bir tanrıça olaraq qiymətləndirən və ya qoruyucu ruh olduğu inanılanan Umay, gənəlliklə uşaqların qoruyucusu və himayə edən olarak qəbul edilməkdə idi. Bugün bəzi Türk topluluqları arasında "Umay Ana" şəklində bu inanç varlığını sürdürməkdədir. Ancaq, tarixi sürəç içində bəzi dəyişikliklərə məruz qalmış bu inanış, özəlliklə Anadolu Türkləri arasında, özünə tərs bir anlam qazanaraq, "Umacı" adıyla uşaqları qorxudan bir xarakter qazanmışdır( 21) .
Hər toplumun əxlaqi dəyərlərinin meydana gəlməsində, dini inançların təsirini və yönləndirməsini unutmamaq gərəkir. Köklü bir dini gələnəyi olan Türklərin də əsas və təsirli əxlaqi dəyərləri vardır. Doğruluğu məqsəd edinən Türklər arasında cinayət, zina, yalan, oğruluq, adam öldürmə kimi üz qızardan ,əxlaqi pozğunluğa yer yoxdur. Özünü üstün görmə, kibirlənrnə, onlarda ayib görülən davranışlardır. Türklər daima yaxşı niyyətli və xoşgörülü olmuşlardır. Fəqət bu onların suçluları bağışladığı ve haqsızlıqlara gözyumduqları mənasına gəlmirdi.. Zira onlar ədalet ölçüləri içində heç kimsəyə haqsızlıq etmədən suçluları cezalandırma yolunu seçirdilər. Cəzaların ən böyüyü, zina edənlərə və hərbi xidmətdən qaçanlara verilirdi.. Türklərin cəzalandırma türlərinə bir örnək olaraq Bahaeddin Ögəl bunları qeyd etmişdir: "Qırğızların cəza sistemləri çox sərt idi. Məmləkət məsələləri üzərində münaqişə edənlər ve oğruluq,qanunsuzluq edənlərin başları kəsilirmiş. Oğuru uşaqların kəsilən başları, atalarının boynuna taxılır və ata, ömrünün sonuna qədər övladının başını boynundan çıxarmazmış". (22).
Türklərin diqqət cəlb edən bir əxlaqi özəlliyi də utanqaç olmalarıdır. Onlar, savaş meydanlarında deyil, rahat döşəkdə ölməkdən, hətta yaşlanıb xəstələnməkdən utanrlar. Əsir olmaq, kölə durumuna düşmək, qadınların düşman əlinə keçməsi böyük utanç qaynağıdır. Başarılarıyla,zəfərləriylə övünməkdən, verdikləri sözü yerinə gətirə bilmədikdə, yalan söyləməkdən utanırdılar.(23).
Sizlərin də bildiyi kimi biz Türklərin ataları müxtəlif dinlərlə tanişmışlardır.Ama onlardan başqa dinləri qəbul edənlərin sayı çox deyildirr. Çünki Türklər, İslamdan başqa əlaqədar olduqları dinlərin heç birisini, öz inanç və kültürləri ilə bağdaşlaşdıra bilmədilər. İslam'a qədər bütün Türk boylarının öz "özəl -xüsusi din"lərindən başqa bir dinləri olmamışdır. İslam' ın xaricindəki dinlərin Türklər arısında gənəl qəbul görməməsi, o dinlərin inanç sistemlərinin Türklərin xarakterinə uyğun olmamasına əsaslanmışdır. Türklər aktivdir, bir Tanrı'ya inanmaqdadır, əxlaqi dəyərlərə önəm verməkdədir və "Axirət həyatı"nı qəbul etməkdədir. Halbuki Budizm, Maniheizm ve Xİristiyanlıq gibi dinlerde insanı pasifləşfirici əsaslara dayanır. Bunlardan Budizm, miskinliyi tövsiyə etməkdə, Tanrı anlayışını açıqca yansıtmamaqda və Axirət həyatına önəm verməməkdədir. Bu səbəbdən ,öncədən də qeyd etdiyim kimi Göktürklər, Budizm'in din olaraq qəbul edilməsinin qarşısını almışlardır(24).
Türklərin gələnəksəl dini inaınşları ilə əlaqədar olaraq Prof,akademik Osman Turan bu fikirləri qeyd etmişdir: "Peyğəmbərə və vəhyə bağlı müqəddəs bir kitabı olmayan Türklərin, Səmavi dinlərə mənsub olmadıqları halda, "necə tək tanrılıq dininə mənsub olduğu?" sualına hələ də cavab tapılmamışdır. Gerçəkdən TÜrklər, tək Tanrı inancı ilə nə qədər səmavi dinlərdəki İlahi anlayışına yaxınlaşmış olsalar da, peyğəmbər və müqəddəs bir kitabdan məhrum olduğlarından da ,Səmavi dinlərdən fərqlənmişlərdir. Ama tək Tanrının zat və sıfətlərı kimi ən mühim məsələlərdə, yalmz bütpərəstlərdən deyil, Tövrat və İncil'in məruz qaldığı təxriflə- dəyişimlər səbəbindən, Musəvi və Xiristiyanlardan da daha irəli səviyyəyə yetişmiş və təbii İslamiyyətin üstünlüyü qarşısında təsirlənmiş, Türklər özlərini tətmin-qane edən müslümanlığı ümumi və milli bir din halına gətirmişlərdir"( 25).
Sizlərlə, biz Türklərin əski dinləri ilə əlaqədar bilgiləri bölüşdüm. Yazının ikinci hissəsində sizlərlə , Əski Türklərin İslamı "necə? "və" nədən?" qəbul edtiklərindən bəhs edəcəyik. Ama hər birimizə məlum olan "qılınc müsəlmanı" ifadəsinın nə qədədər doğru olub olmadığından da bəhs edəcəyik.
Türklərin İslam dinini qəbul etmələrində əskidən inanndıqları inançların büyük təsiri olduğu iləri sürülmüşdür. Bunların ən gözə çarpanı Türklərin əskidən her şeyə qadir olan əbədi Gök Tanrıya inanmalarıydı. Bu səbəblə əski Tanrı anlayışlarına tərs düşməyən İslam’ın gətirdiyi Allah inancını asanlıqla qəbul etmişlərdir. Bununla yanaşı İslam’ın cihat əmri ilə Türklərin savaşçılıq ruhu birbirinə bənzəməkdə idi. Cihadın qarşılığında axirətdə vəd edilən mükafatlar Türkləri, özünə çəkmişdir. Ayrıca, Türklər də əskidən ruhlara və o biri dünyaya inanmışlardır. Digər tərəfdan Türk törəsi ilə İslam'ın ortaya qoyduğu nizam arasında, xüsusi ilə axlaqi məsələlərdə böyük bənzərliklər mövcutdur. Bütün bunlar Türklərin İslamlaşmasını asanlaşdırmışdır..(26)
Sizlərə öncədən bəhs etdiyimiz xüsuslar Türklərin İslamlaşmasını asanlaşdırmış olsa da, Türkler birdən birə İslam dinini qəbul etməmişlərdir. Tabiətləri gərəryi onlar da Müslüman Ərəblərlə qarşılarına çıxan İslam’ı ilk öncə yadırgamışlar, qəbul etməmək üçün dirənmişlər, hətta bu uğurda savaşmışlardır.Nəticədə İslami yaxından tanıdıqca bu dini qəbul etməyə başlamışlarsa da, bu uzun sürən sürtüşmə, mücadələ və qarşılıqlı əlaqələr sonucu gerçəkləşmişdir. (27)
İslamin peyğəmbəri və Allahın c.c elçisi Hz Mühəmməd s.a.s Türk millətinə çox dəyər vermiş və bunu hədislərdə də əks etdirmişdir.Bu mövzuda söylənilən çox sayda hədis mövcutdur.Bunların bir bölümü mükəmməl sənədlərdə Sahihi -Buhari,Sahihi-Müslim başda olmaq üzərə Kütüb-i-Sittə və digər önəmli hədis qaynaqlarında yer almışdır.Bu həqiqi və köklü sənədlərə istinad edilən hədislərlə bərabər heç də doğru olmayan türklər əliyhinə yazlılan uydurma hədislər də və səhaəyə aid edilən uyudurma xəbərlərdə vardır (28).Hansi hədislərin doğru,hansılarının uydurma olduğunu sözsüz araşdırmacılar xüsusi tarixi üsullarla ,ciddi araşdirmalarla ortaya çıxara biləcəklər.Bu mövzu ilə əlaqədar hədisləri üç bölümdə dəyərləndirmək olur:
1.Hz.Mühəmmədin Türklərin savaşçı özəlliklərinə diqqət yönəldərək Türklərlə mücadələ və savaş mövzusunda əshabına xəbardarlıq etdiyi və onlarla münasibətdə mülayim olmağı tövsiyyə etdiyi hədislər:" Türklər sizə toxunmadıqca ,siz də onlara toxunmayın."(29)
2.Türklərin fizioloji xüsusiyyətlərini bəyan edən hədislər: "Siz kiçik çəkik gözlü,qırmızı üzlü ,basığ burunlu,çöhrələri sanki,örs üzərində döyülmüş və üzərləri dərilərlə örtülmüş sağlam qalxanlar kimi olan Türklərlə savaşmadıqca,qiyamət qopmayacaqdır.Siz qıldan hörülmüş corab geyinən bir qövmlə savaşmadıqca qiyamət qopmayacaqdır."(30)
3. Türkləri Bəni Kantura (Kantura oğulları) olaraq göstərilən və Ərəblərin əlindən ixtidarı alacaqlarını ifadə edən hədislər.:
"Türklər sizə toxunmadıqca sizdə onlara heç vaxt toxunmayınız. Zira Kantura Oğulları soyundan gələn (bu Turanîler) Allah’ın ümmetime verdiyi mülk və səltənəti onların əlinden mutləq çəkib alacaqdır”. (31)
Sizlərlə bu tipli hədisləri paylaşdıqdan sonra "Kantura oğulları" ifadəsi ilə əlaqədar bilgiləri qeyd edəcəyəm.Hz. İbrahim, bərəkətli uzun bir həyat yaşamışdır. O, bu uzun ömründə birdən çox qadınla evlənmişdir və bu evliliklərdən bir çox övladı dünyaya gəlmişdir.
“Temel qaynaqlarda bunların üç olduğu qeyd edilmektedir. Bu xanımlarından birisi Həcər;
İsmail’in anası, digəri Sara; İshak’ın anası, bir üçüncü isə Kantura’dır ki, onunTuran soylu asena olduğu qeyd edilir.”
Dəyərli araşdırmacı və ilahiyyatçı Zekriya Kitapçı, İbnü’l –İbri’den nəqlən, Kantura’nın heç bir tərəddütə yer verilməyəcək bir şəkildə Türk Xaqanının qızı, bir Türk Prənsəsi - sultanı olduğunu qeyd etməkdədir. (32).
Bunlardan başqa Türklərin İraq və Əl-Cəzirəni ələ keçirdib ixtidarı Abbasilərin əlindən alacaqlarını bəyan edən hədislər vardır.(33)
"And içərək söyləyirəm, mən Buxara'nın, sözünə güvenilir imamlarından birindən ve başq bir Nişapur'lu bir imamdan eşitdim. BU ikisi de sənətləri ilə bildirirlər ki, Yalvacımız (Peygəmbər), qiyamət bəlgələrinə, axir zaman qarışıqlıqlarını və Oğuz Türkləri'nin ortaya çıxacaqlarını söylediyi sırada, “Türk dilini öyrəniniz, çünkü onlar üçün uzun sürəcək egemənlik - səltənət vardır” buyurmuşdur.(34)
Sözügedən hədisdə peyğəmbərimiz Türk dilinin öyrənilməsi gərəkdiyini açıq aydın ifadə etsədə bu gün özlərini "İslam ölkəsi " adlandıran İrandakı fars rejiminin mollaları 40 milyon Azərbaycan Türkünə işgəncə verir və öz ana dili olan Türk dilində təhsil almalarını qadağan edir.Bəhanədi isə bu fars mollalari yalançı fətvalar çıxararaq Türk dilinin" cəhənnəm əhlini,kafirlərin dili" olduğunu idda edir.Beləliklə bu fars mollaları da peyğəmbərin sözlərinə qarşı çıxır və riyakarlıq edirlər!.Əsas amacları fars faşızminə hizmətdir və müsəlman türkləri farslaşdırça siyasətidir.
Digər bir hədis belədir, 'Yücə ALLAH- Mənim bir ordum vardır. Ona Türk adını verdim. Onları Doğuda yerləşdirdim. Bir ulusa acığlanaramsa Türkləri o ulus üzərinə müsəllət qılaram,’ buyurur.
Beləliklə bu, Türklər üçün bütün insanlara qarşı bir üstünlükdür.Sözü gedən bu hədislərdən də bəlli olduğu kimi İslam və Peyğəbmərimiz Türkləri övür və yüksək qiymət verir.Bu da bədəvi ərəbləri çox naraha edir və "ixtidar əllərin gedər" deyə türklərə qarşı hücumlar edirdilər. Guya sözdə "islami yayırlar" deyə Türklərə qarşı hərb edmişlər.Bununla onlar, həm də İslam peyğəmbərinin sözlərinə qarşı çıxmış olmuşlar.Sözdə " qılınc müsəlmanı" ifadəsi də sadəcə bir safsatadır və bunu farslar və ərəblər bizlərə qarşı istifadə edirlər.bilinən bir gərçək var ki, tarixdə farslar sözün əsl mənası ilə İslamı qılınç gücü ilə qəbul etmişlərdir.
Halbuki bəzi araşdırmacılara görə Türklər arasına daha Hz Peyğəmbər dönəmində İslami qəbul edənlərdə vardı və bunun səbəbi İslamin Gök Tanrı inancına uyğun olması idi.Buna örnək olara İslam aləminin ilk şəhid qadınının bir Türk xanimi olduğunu qeyd etməliyik.Sözü gedən şehid xanımın öz adı ‘Pamuk’ olmuş Sümeyye adini almışdır . Ərablər tərəfındən Zandaverd’də(Türklərin yaşadığı Kəşkər bölgəsi İran dolaylarında) əsir alınan və kölə olaraq getirildiyi Məkkə’de Peyğəmbər’in əmisi Əbu Cəhil’Ə satılan Sümeyye-Pmuk, Yəmən əsilli Yasir ile evləndirildi. İslam Tarixi ilə əlaqədar həmən bütün kitablarda bu xanımın örnək imanından bəhs edilir. Əbu Cəhil’in köləsi iken öz istəyi ilə Müəlman olan və Hz. Peyğəmbərə inanan ilk Müsəlmanlardan olan Süməyyə-Pamuk, inancı üzündən kocası- əri Yasir ilə birlikdə ‘sahibi’ Əbu Cəhil tərəfindən işgencələrə məruz qalmışdır . İnancları islamda qərarlı olunca da işgəncə ilə parça parça edilerek öldürülmüşdür. Bu vəhşiliyə məruz qalarkən belə imanını dilə gətirən Süməyyə, yüzillərdir müsəlmanların gözlərini yaşardan bir örnəkdir. Süməyyə, İslam’ın ilk qadın şəhidi olmuş, İslam toplumlarında büyük bir sayqıya layiq görülmüşdür. Yasir və Süməyyə, ərəb olmadıqları üçün Məkkə’də dəstək olan əqrabaları yox idi. Bu səbəbdən də Əbu CƏhil Peyğəmbərimizə və inananlara gözdağı vermək üçün onlara işgəncə etmekden çekinmədi. Onlar da eynən Habeşli Bilal (Hz. Peygamber’in Müezzini) kimi inançlarından dolayı əza ve cəfa görmüşdür. Bilal’dan bir fərqlə ki onlar sonun da ailəcək şəhid edilmişlərdi.(35)
Türk yurdu olan Buxaranın İslamlaşmasından da bəhs edərkən açıq aydın görünür ki TürKlər İslamı öz iradələri ilə din olaraq qəbul etmişlərdir.Bu mövzuyla əlaqədar prof.dr Hasan Kurt bele qeyd edir:
“Bir ticarət şəhəri olması və İpək Yolu üzərinde olması səbəbi ilə, Buxara xalqı İslam dünyası ilə əlaqə içindəydi. Ticari məqsədlərlə İslam bəldələrinə yolu düşən Buxaralılar, Müsəlmanları və İslam dinini tanıma fürsətinə sahib idilər. Bu fürsəti dəyərləndirən kimi Buxaralılar, İslam’ı öyrənib din olaraq qəbul etdi. Beləcə Buxara’da İslam dininin tanınması ilk olaraq bu kimsələr aracılığ ilə gərçəkləşmiş oldu.(36)
Beləliklə " qılınc müsəlmanı" ifadəsi türklərin savaşçı ruhalarına trəsdir və bunu istifadə edənlər Türk millətinə qarşı qərəzli siyasət yeridənlərdir.
Halbuki bəzi araşdırmacılara görə Türklər arasına daha Hz Peyğəmbər dönəmində İslami qəbul edənlərdə vardı və bunun səbəbi İslamin Gök Tanrı inancına uyğun olması idi.Buna örnək olara İslam aləminin ilk şəhid qadınının bir Türk xanimi olduğunu qeyd etməliyik.Sözü gedən şehid xanımın öz adı ‘Pamuk’ olmuş Sümeyye adini almışdır . Ərablər tərəfındən Zandaverd’də(Türklərin yaşadığı Kəşkər bölgəsi İran dolaylarında) əsir alınan və kölə olaraq getirildiyi Məkkə’de Peyğəmbər’in əmisi Əbu Cəhil’Ə satılan Sümeyye-Pmuk, Yəmən əsilli Yasir ile evləndirildi. İslam Tarixi ilə əlaqədar həmən bütün kitablarda bu xanımın örnək imanından bəhs edilir. Əbu Cəhil’in köləsi iken öz istəyi ilə Müəlman olan və Hz. Peyğəmbərə inanan ilk Müsəlmanlardan olan Süməyyə-Pamuk, inancı üzündən kocası- əri Yasir ilə birlikdə ‘sahibi’ Əbu Cəhil tərəfindən işgencələrə məruz qalmışdır . İnancları islamda qərarlı olunca da işgəncə ilə parça parça edilerek öldürülmüşdür. Bu vəhşiliyə məruz qalarkən belə imanını dilə gətirən Süməyyə, yüzillərdir müsəlmanların gözlərini yaşardan bir örnəkdir. Süməyyə, İslam’ın ilk qadın şəhidi olmuş, İslam toplumlarında büyük bir sayqıya layiq görülmüşdür. Yasir və Süməyyə, ərəb olmadıqları üçün Məkkə’də dəstək olan əqrabaları yox idi. Bu səbəbdən də Əbu CƏhil Peyğəmbərimizə və inananlara gözdağı vermək üçün onlara işgəncə etmekden çekinmədi. Onlar da eynən Habeşli Bilal (Hz. Peygamber’in Müezzini) kimi inançlarından dolayı əza ve cəfa görmüşdür. Bilal’dan bir fərqlə ki onlar sonun da ailəcək şəhid edilmişlərdi.(35)
Türk yurdu olan Buxaranın İslamlaşmasından da bəhs edərkən açıq aydın görünür ki TürKlər İslamı öz iradələri ilə din olaraq qəbul etmişlərdir.Bu mövzuyla əlaqədar prof.dr Hasan Kurt bele qeyd edir:
“Bir ticarət şəhəri olması və İpək Yolu üzərinde olması səbəbi ilə, Buxara xalqı İslam dünyası ilə əlaqə içindəydi. Ticari məqsədlərlə İslam bəldələrinə yolu düşən Buxaralılar, Müsəlmanları və İslam dinini tanıma fürsətinə sahib idilər. Bu fürsəti dəyərləndirən kimi Buxaralılar, İslam’ı öyrənib din olaraq qəbul etdi. Beləcə Buxara’da İslam dininin tanınması ilk olaraq bu kimsələr aracılığ ilə gərçəkləşmiş oldu.(36)
Beləliklə " qılınc müsəlmanı" ifadəsi türklərin savaşçı ruhalarına trəsdir və bunu istifadə edənlər Türk millətinə qarşı qərəzli siyasət yeridənlərdir.
İstifadə edilən mənbələr:
1.Mustafa ERDEM** 9- ı ı Ekim ı997 tarihinde, Kırgızistan'ın Oş şehrinde, bu şehrin 3000. kuruluş yılı kutlaınalarına hazırlık niteliğinde olan uluslararası bir konferansta, "Türklerin Eski Dini inanışları ve İslam" başlığıyla , tebliğ olarak sunulmuştur
2.Ünver, Günay-Harun Güngör, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi, Ankara-1997, 18.
3. MUSTAFA Erdem ""Türklerin Eski Dini inanışları ve İslam" ismili makaleden.
4. Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ankara 1993, s. 78; Ünver Günay-Harun Güngör, Türklerin Dini Tarihi, İstanbul 2003, s. 155.
5.
6. Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ankara 1993, s. 78; Ünver Günay-Harun Güngör, Türklerin Dini Tarihi, İstanbul 2003, s. 155.
7.Zekeriya Kitapçı, Türkistan'da İslamiyet Ve Türkler, Konya-1988, 66.
8.Bkz. Günay-Güngör, 26.
9. A.İnan, Tarihte ve Bugün Şamanizm, 2. baskı, Ankara 1972, s.74; S.Buluç, "Şaman", İslam Ansiklopedisi, C. 11, 2. baskı, İstanbul 1979, s.310- 311; H.Tanyu, "Samanlık veya Şamanizm", Türk Ansiklopedisi, C. 30, Ankara 1981, s.203
10. H.Tanyu, "Samanlık veya Şamanizm", Türk Ansiklopedisi, C. 30, Ankara 1981, s.203.
11. İnan, a.g.e., s.72; İ.Kafesoğlu, Eski Türk Dini, Ankara 1980, s.40; P.Vaczy, "Hunlar Avrupa'da", Attila ve Hunları, Yay. G.Nemeth, Ter. Ş.Baştav, Ankara 1982, s. 105. Kam kelimesi Divanü Lûgat-it Türk, Kutadgu Bilig ve Turfan Metinlerinde de geçmektedir.
12.Kutadgu Bilig İndeksi, İstanbul 1979, s.218; Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk Dizini, Ankara 1986, s.257
13. W.Radloff, Sibirya'dan Seçmeler, Çev. A.Temir, Ankara 1975, s.301-302; İnan, a.g.m., s.74-75; Kafesoğlu, a.g.e., s.40-41; L.Rasonyi, Tuna Köprüleri, Çev. H.Akm, Ankara 1988, s. 12
14.
15. Bkz. Kafesoğlu. 295-301; Günay- Güngör, 39. 6. Bkz. Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefküresi Tarihi, İstanbul-1979, 107-1ı9; Laszlo Rasonyi, Tarihte Türklük, Ankara-ı988, 29-30. 7. 16. Bkz. Günay- Güngör, 39.
17. Bkz. Turan, 118-119; Kafesoğlu, 295-6.
18. Bkz. Günay-Güngör, 40.
19. MUSTAFA Erdem ""Türklerin Eski Dini inanışları ve İslam" ismili makaleden.
20. Bkz. Turan, 126; Rasonyi, 31.
21. Bkz. Turan. 115; Rasonyi, 32; Günay-Güngör. 51.
22. Öge!, 209
23. Bkz. Kafesoğlu, 333.
24. bu 19. kaynaklaaynıdır
25. Turan, 117.
26. Necdet Özkaya, “Türkler Neden Müslüman Oldular?”,Türklük ve İslamiyet, Adana 1996, s. 26- 29; Tümer-Küçük, s. 80-85
27..Bkz. Turgut Akpınar, Türk Tarihinde İslamiyet, İstanbul 1999, s.44-48.
28. Bu konuda geniş bilgi için bk Ramazan Şeşen ,"Eski Araplara göre Türkler",Türkiyat Mecmuası XV (İstanbul 1969),s 15-29;Zekeriya Kitapçı,Hz Peygamberin Hadislərində Türk varlığı Selçuklular,Moğollar,Osmanlılar İstanbul ts.
29. Ebû Davûd, Sünen (nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid), Kahire 1956, IV, 159, Krş. Şeşen, "Türklerin İslâmlaşması...", s. 192; aynı müellif, "Eski Araplara Göre Türkler", Türkiyât Mecmuası XV (İstanbul 1969), s. 18.; Kitapçı, age. S. 102-103.
30 . Buhârî, el-Camiu's-Sahih, Mekke 1376, IV, 34-35, 156, aynı eser, Bulak 1311, IV, 43, 144, 196-197; Müslim, el-Camiu's-Sahih, İstanbul 1332, VIII, 184; Ebû Davûd, age., IV, 160; Krş. Şeşen, age., s. 193-194; Kitapçı, age., s. 87.
31. .el Cahız, Hilafet Ordusunun Menkıbeleri, çev. R.Şeşen)
32. Prof. Dr. Zekeriya Kitapçı, Mukaddes Çevreler ve Eski Hilafet Ülkelerinde Türk Hatunları,
33. Bu konuda geniş bilgi için bk. Kitapçı, Hz. Peygamber'in Hadislerinde Türk Varlığı, İstanbul ts.; Ramazan Şeşen, "Eski Araplara Göre Türkler", Türkiyât Mecmûası, XV, (İstanbul 1969), s. 15-29
34. Kaşgarlı Mahmud "Divanü Lügat’it-Türk "
35. Belâzuri’nin Sümeyye’nin macera dolu yaşamını ayrıntılı anlattığından bahisle konuyu Prof. Muhammed Hamidullah’tan naklen aktaran; Bkz. Prof. Dr. Zekeriya Kitapçı, Türkler Nasıl Müslüman Oldu, s.10,11, Yedi Kubbe Yayınları, 2004, Konya.
36.Hasan Kurt, İslamlaşma Süreci, Ankara 1998, s. 229-230.
37.istanbul 1996-1997 Aydın Sayılı ,Orta çağ Bilim və TefekküründeTürklerin Yeri ,Ankara 1985,Yusuf Ziya Kavakçı,XI . ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mavar al-Nahr İslam Hukukçuları Ankara 1976-1977
