XOCALI SOYQIRIMININ DÜNƏNİ, BU GÜNÜ VƏ SABAHI....

YAZAR:  AYNUR TALIBLI.İstanbul Sabahattin Zaim Üniversiteti.Tarix və Mədəniyyət araştırmaları bölümü .Yüksək Lisans
Dünya tarixinin bəzi səhifələri utanc və qan doludur.Bu səhifələrdə görünməmiş vəhşiliklər yazılır və heç vaxt unutulmur.Hansısa qurupların ,dəstələrin və ya beynəlxalq təşkilatların görməzdən gəlməsinə baxmayaraq tarix bu hadisələri yazır .Bu vəhşilik yaddaşlara həkk olunur.
Xocalı soyqırımı  dünya darixinin və Türk  taiximizin qanlı yaddaşıdır.Artıq tam 25 il ötüb keçdi Xocalı faciəsindən. Bu yazımda  ,Xocalıda bu vəhşiliyin nə üçün törədildiyini ,Xocalı faciəsinə dünyanın baxışını,  Xocalını necə yad etməyimiz gərəkdiyini  və Xocalının sabahı üçün bu gün nələr etməliyik deyə qeyd edəcəyəm. 
  1828- ci ildə Rusya ilə İran arasında imzalanan Türkmənçay müqaviləsindən sonra Rusya tərəfindən bölgəmizədə bir "Ermənistan "dövləti oluşdurmaq hərəkatının başlaması ilə bərabər getdikçə bölgədə ciddi narahtlıq başlamış və artmışdır.  İki dəniz arasında (Xəzər və Qara dəniz)"Böyük Ermənistan" qurmaq xəyalı ilə yola çıxan ermənilər tarixin müxtəlif zaman dilimlərində Anadoluda,Qafqazda,Azərbaycanda vəhşiliklər törətmişdir. Bu vəhşiliklərlə sərhədlərini genişləndirən ermənilər son olaraq Qarabağdakı törətdiyi cinayətlərlə Azərbaycan torpağının yüzdə iyirmisini  işğal etmişdir. Ermənilərin törətdiyi cinayətlərin, vəhşiliklərin arasında Xocalı xüsusi və önəmli yer tutur. Çünki  Qarabağ və Xocalı strateji əhəmiyyətli bir bölgə idi. Bu bölgə Azərbaycanın digər bölgələri ilə Ermənistan və İran torpağlarına nəzarət edilə biləcək nöqtədə olaması baxımından jeopolitik önəmə sahibdir.(1) Məhz bu önəm İranın, farsların Qarabağ savaşında erməniləri dəstəkləməsinə səbəb oldu.  Çünki, İran Güney Azerbaycanda 40 milyon Azerbaycan Türkünün olduğunu yaxşı bilir və qorxurdu ki, Türkçülər ayaqa qalxar və Güney Azərbaycanla Quzey Azerbaycan birləşər bu halda İran deyə ölkə xəritədən silinər. 
  Bütün dünyanın gözü önündə erməniler rusların açığ və iranın gizli dəstəyi ilə bütün Beynəlxalq Hüqüları heçə sayaraq Azərbaycan torpağlarında soyqırımı törətdi .Heç sübhəsiz ermənilərin Qarabağda törətdiyi vəhşiliklərin ən acımasızı  Xocali qətliamıdır.
  Xocali əslində 1988 -ci ildən bəri hədəf alınmışdı. Öncədən də qeyd etdiyim kimi ,bu jeopolitik önəmdən qaynaqlanır. Xocali ,Ağdam,Şuşa,Xankəndi baxımından önəmli stratejik əhəmiyyətə malikdir. Ayrıca bölgəni Ermənistana bağlayan yol da Xocalıdan keçməkdədir.(2).Bölgənin tək havalimanına malik olan Xocalı,Qarabağ savaşı zamanı erməni gücləri üçün əsgəri,hərbi hədəf olmuşdur. Məhz Xocalının ələ keçirilməsi durumunda Əskəran və Xankəndi arasındakı yol açılacaq,  Şuşa xaricindəki bütün Dağlıq Qarabağın ermənilərin nəzarətində olması həyata keçəcəkdi(3)Xocalının bu  stratejik önəmiylə birgə ,erməni hücumundan  zülümündən qaçan əhalinin burda toplanması diqqətin daha da bu bölgəyə yönəlməsinə səbəb olurdu.1988-ci ilədən öncə 2135 nəfərlik müfusa sahib olan Xocali, Xankəndinə edilən erməni hücumlarından sonra  qacanların və Fərqanə vadisindən sürgün edilən Axısqa Türklərinin yerləşməsi ilə 1991- ci ildə 6300 nəfərə  nüfusa yüksəlmişdi. Ermənilərin ətraf kəndlərə etdiyi hücumlarla  qısa zamanda nüfus 9000 nəfərə çatmışdır(4) Bu köç dalğası Xocalını, Dağlıq Qarabağın  mərkəzi olan Xankəndindəndən  sonra ikinci böyük şəhər halına gətirmişdi. Bu səbəbdən də Xocalı xüsusi ilə hədəf alınmışdır.1991-ci ilir aralık ayında(dekabr ruscası) Xocali ermənilər tərəfindən ablukaya alınmağa başladı. oktyabr- ekim ayından qara yolu bağlandı gediş-gəliş üçün  sadəcə hava yolu qalmışdı. Kasım (noyabr ruscası)ayında Xocalıda bir helikopterin ermənilər tərəfindən vurulması nəticəsində Azərbaycan dövlət adamları və Rus,Qazax nəzarətcililərinin olduğu 40 nəfər həyatını itirmişdir(5). Bu hadisədən sonra  hava yoluda qapanmış,qaz,elektirik  bağlantısı kəsilmiş bölgə tamamən ermənilərin ablukası altına girmişdir. Xocalıya ən son 13 fevralda -şubatda əsgəri  helikopterlə yanacaq və yeyəcək gətirilmişdir. Bu mühüm durumu,ocak ayı (yanvar rusca)1991 Xocalıya geden  və hadisələri müşahidə edən Amerikalı jurnalist Thomas Goltz "Şəhərdə telefonların çalışmadığını,elektirikin olmadığını,qışın dondurucu soyuğunda heç bir isinmə qaynağının olmadığını,şəhərdə açlığın başladığı" şəklində  qeyd edir(6) Xocalı üçün çətin və dəhşət dolu anlar yaxınlaşırdı.Bu arada rus ordusuna bağlı 366. motoatıcı alay aldığı əmrə görə Xankəndini tərk etmişdi. Ancaq bu birliyin önəmli bir qismi bölgədə qalaraq ,ağır silahları ilə birlikdə Xocalıya ediləcək hücum üçün  ermənilərlə dəstək olmuşdu. Azərbaycan tərəfindən bunların bəlgələrə əsaslanaraq doğru olduğu qeyd edilir.(7)Hücum 25 den 26sına keçən fevral-şubat gecesi saat 23:30 da  erməni rus teroristlərinin  ,366. alayın şəhəri  əhatəyə alması ilə başladı . 366. motoatıcı alay da görəvli  olan , hadisələrdən sonra firar edən  4 rus əsgəri mövzuyla əlaqədar  mediyaya bunları söyləmişdi." Azərbaycan Türklərinə qarşı  müqəddəs görəv olaraq  çatışdıq və buna təşvik edildik" deyə qeyd edirlər.(8).Ermənilər Xocalıda  ,83 uşaq,106 qadın və 70 dən çox yaşlı daxil olmaqla  613 nəfəri  amansızca,insanlığa sığmayacaq tərzdə işgəncə etərək qətl etmiş və yüzlərlə əsir almışdır. Bu hadisə Türk millətinə qarşı törədilən soyqırımıdır.Uluslararası media Xocalını o dönəm bele qeyd etdi öz gündəmində:
  Sunday Times qəzeti (London) 1 mart 1992 ci il.: Erməni əsgərləri minlərcə ailəni yox etdi.
   Financial Times qəzeti (London) 9 mart 1992 ci il.:Ermənilər Ağdama doğru gedən ordunu güllə yağmuruna tutmuşdur. Azerbaycan 1200 qədər cəsəd saymışdır.Libiyalı kameraman  ölkəsinin zəngin erməni  Daşnak  lobisinin Qarabağa silah və əsgər göndərdiyini doğrulamışdı.
  Times qəzeti (London)4 mart 1992 ci il:Bir çox insan çirkin hala gətirilmiş və günahsız bir qızın sadəcə başı vardı
  İzvestiya qəzeti (Moskova) 4 mart 1992-ci il: Kamera qulağları kəsilmiş uşaqları göstərdi.Bir qadının üzünün yarısı kəsilmişdi. Kişilərin qafa dərisi soyulmuşdu.
  Le Monde qəzeti (Paris) 14 mart 1992-ci il:Ağdamda olan media mənsubları,Xocalıda öldürülmüş qadin və  uşağlar arasında  qafa dərisi soyulmuş,dırnağları çıxarılmış 3 nəfər görmüşlər.Bu Azerbaycanlıların propaqandasi deyil gərçəkdir.
  İzvestiya qəzeti (Moskova) 13 mart 1992-ci il:minbaşı Leonid Kravets: " Mən özüm təpədə yüzə yaxın cəsət gördüm.Bir oğlan uşağının  başı yox idi. Hər tərəfdə işgəncə ilə ölən qadın, uşaq və yaşlılar vardı"
  Valer Actuel dərgisi,jurnalı( Paris) 14 mart 1992 ci il: Bu"özərk bölgədə" erməni silahlı birlikləri yaxın şərqdə istehsal edilmiş yeni texnalogiyaya,ayrıca helikoptere sahibdirlər. ASALAnın Suriyə və Libyada əsgəri kamp və silah depoları vardır.Ermənilər yüzdən fazla müsəlman kəndinə hücum hazırlamış və Qarabağdakı Azərbaycanlıları öldürmüşlərdir.
    News week qezetində 16 mart 1992 ci il tarixli  Pascal Privat və Steve Le Vine  tərəfindən hazırlanan xəbərdə qətliam bu şəkildə əks etdirilmişdir" Keçən həftə Azərbaycan yenə bir morgun mərkəzi kimiydi; bir məscidin arxasına geçici olaraq qurulmuş morg, sürülərək  gətirilmiş yüzlərlə cəsəd və yas tutan qaçqınlar.... Bunlar 25 və 26 fevral tarixində Erməni qüvvələri tərəfindən istila edilən Yuxarı Qarabağ bölgəsindəki Xocalı kəndinin  Azərbaycanlı kəndliləri idi. Cəsədlərin çoxu  qaçmaya çalışarkən  yaxın məsafədən vurulmuşdu,bəzilərin üzləri paramparça idi.Bəzilərinin qafa dəriləri soyulmuşdu."...
Human Rights Watch"sa   Xocalı soyqırımının ,Qarabağın işğalından bu yana cərəyan edən ən qapsamlı sivil qırım olaraq dəyərləndirmişdir.
  Amerikalı müxbir Thomas Goltz " Fotorafçı  dostum elə təsirlənmişdi ki, fotoraf çəkəbilməsi üçün  onu çəkməsi gərəkən görüntünün üzərinə itələməyim lazım idi.Cəsədlər,məzarlar bəli hamısı  baxmağa cəsarət gərəkdirirdi.Ama onları anlatmaq ,dünyaya göstərmək gərəkirdi.Həyatda qalanları taparaq həmən orda nələr yaşadığlarını qeyd etdik.Bəzi cəsətləri tanımağa çalışdım ama üzlərindən vurulanlar,tanınmayacaq halda olanlar vardı. Bəzilərinin qafa dəriləri üzülmüşdü.(9)
      Sizə o dönəm Avropa və dünya medyasında Xocalıdan necə bəhs edildiyini xatırlatdım ,indi isə bu vəhşiliyi törədən ermənilərin öz etiraflarından bəhs edəcəyəm.Daşnak Artığı həkim vəhşiliyini  qururla etiraf edir.,Hətta törətdikləri soyqırımına aid kitab bele yazamışlar. Balayanın kitabının adı"Ruhumuzun canlanması"dır ,kitabın adi belə ermənilərin Türklərə qarşı soyqırımı törətməkdən zövq alan bir faşist pisixologiyaya malik olduğuna işarə edir. Balayan etdikləri vəhşiliyi  kitabında  belə əks etdirir:"Biz dostum Xaçaturla ələ keçirdiyimiz evə girərkən əsgərlərimiz 13 yaşında bir Türk uşağını pəncərəyə mismarlamışdı.Türk uşağının bağırışları çağırışıları çox eşidilməsin deyə ,Xaçatur uşağın anasının kəsilmiş döşünü uşağın ağzına soxdu. Daha sonra bu 13 yaşındakı Türkə onların atalarının bizim uşağlara etdiyini etdim.Başından sinəsindən və qarnından dərisini soydum.Saata baxdım Türk uşağı  7 dəqiqə sonra qan itkisindən öldü. İlk işim həkimlik olduğu üçün humanist idim,bunun üçün də Türk uşağına etdiyim bu işgəncələr üçün  özümdə narahatlıq hiss etmədim.Ama ruhum xalqımın intiqamını aldığı üçün sevincli və qururlu idi.
Xaçatur daha sonra ölmüş Türk uşağının cəsədini parça-parça doğradı və bu Türklə eyni kökəndən olan ittlərə atdı.Axşam eyni işgəncəni üç Türk uşağına daha etdik. Bir erməni vətən sevəri olaraq görəvimi yerinə yetirdim. Xaçatur da çox tərləmişdi,ama  mən onun gözlərində və digər əsgərlərimizin gözlərində intiqam və güçlü hümanizim mücadələsi gördüm.Ertəsi gün biz kilsəyə gedərək 1915 ci ildə ölənlərimiz və ruhlarımızın dünən gördüyümüz kirdən təmizlənməsi üçün dua etdik".(10).
Sizə bu pisliklərin etdiyi vəhşilikdən necə qururlandığını bildirmək üçün yazımda Balayanın kitabindan alıntı qeyd etdim.İndi siz düşünün bunların içinde inasanlıqdan heç bir anlayış yvar mı?
.Bu yaxınlarda sosial şebəkələrdən olan facebook da Xocalıda ölən uşağların fotosunu paylaşdım və bu yazılari yazdım:" Xocalıda ölən Azərbaycanlı Türk uşaqlar və körpələr.Tək günahları Türk və müsəlman olmaqdır".Bu yazını oxuyan bir həmvətənim mənə"Bu uşaqlar Türk olmasalar, onda onlar üçün üzülməyəcəkdin.Səninki insanlıq deyil ,ermenilərdən fərqin yoxdu" deyə yazdı. Məndə " bəli bu uşaqlar Türk olduğu üçün "Tork" deyilərək öldürüldü.Əgər sizin insanlıq anlayışınız Xocalıdakı Türk olduğu üçün öldürülən uşaqları unutdurmaqdırsa mən sizin insanlıq anlayışınızı heç cür qebul edə bilmərə" deyə yazdım.  Profilinə baxdım ,xanım Almanyada yaşan bir Azərbaycanlıdır.. Deyəsən bizim bəzi həmvətənlərimiz Almanyaya, Fransaya,Rusyaya gedəndə milli kimliklərini sərhədin bu tərəfində qoyub gedirlər .Oralarda ermənilərlə,.ruslarla canbir qəlbdə olmağı öz namuslarına qeyrətlərinə sıxışdırırlarsa bunun tək adı " namussuzluq "olar. Yazimdaki(8) və (10). qeydlərdən görəsən xəbərləri var mı ?deyə hərdən düşünürəm. Bu arada sizə Mehmet Akif Ersoyun misralarını xatırlatmaq isterdim:
" Tarix təkərrürdən ibarətdir deyirlər.Heç ibrət alınsaydı tekerür mü  edərdi?." Bu sözlərə diqqət edin ,bizə qarşı dəfələrlə soyqırımı edən erməniləri  bağışlayıb yenidən onlarla yaşadığımız üçün yenidən tarix təkrar etdi və onlar yenə bizə qarşı soyqırımı törətdilər.Eyni xətanı təkrarlayarıqsa, yenə bu ermeni məxluqlarının xəyanətinə şahid olarıq! Erməni,rus və fransız xiristian qardaşlığı hər zaman güclü olmuşdur  bunu unutmayın.Ama mən belə üzdən iraq Azərbaycan Türk kimliyi daşıyanlardan daha çox vətənin sevən Avropada ,Almanyada ,Amerikada və.s yaşayan saf qan Azərbaycan Türkü ,Türkiyə Türkü və digər Türk dövlətlərindən olan ərlərin,igidləri,xanimlarin,xatunlarin olduğunu bilirəm və ermənilərin Xocalı soyqırımında etdiyi vəhşilikləri dünyada necə tanıtdırdıqlarından  da xəbərdaram.Belə soydaşlarımla qürur duyuram.
Digər bir məsələ hər il fevralın-şubat 26 sınıda Xocalını yad edirik .Yaxşı xatirlayıram 5 il bundan öncə universitetde Bakıda 4-cü kurs telebesi idim .  Biz yenə fevral ayında Xocalını yad etmek üçün toplantı zalına toplandıq tələbələr və müəllimlərlə .Zalda hər il eyni  fonda həzin musiqi, əlində iki vereq olan tələbələr kürsüyə çıxır sırayla vərəqdəkiləri oxuyurdular .Xocalını öz tərzlərində yad edirdilər. Digər tələbələrdə zalda əyləşib yarısı söylənənləri dinləyir ,yarısı da mürgüləyirdi.Kürsüdə yazılanları oxuyan tələbələr hər biri yazi bitdikdən sonra" Allah səbr versin" deyir və kürsüdən enirdilər.Hal belə olunca müəllimlərdən rica etdim mənə də söz haqqı versinlər və məndə kürsüdə bir iki kəlimə deyim.Soruşdular ki, hazırlığın var mı deyə, mən də "yox "dedim. Beləcə kürsüyə gəldim və sözə başladım." Öncəliklə hər birinizi Allahın salamı ilə salamlayıram.Əgər diqqət etdinizsə əlimdə nə yazdığım vərəq var , nə də dilimdə  əzbər deyə biləcəyim şeir var  .Sizə bu gün Xocalını sadəcə yad etdirmək deyil düşüncəm. Bu gün sizə və özümə hesab sormaq istəyirəm bu kürsüdən.Biz xocalı deyib ağlamağdan başqa hər il fevral ayında nə edirik, sonda isə hamımız bir ağızdan" Allah səbr versin" deyib evimizə gedirik.Mənsə bugün" Allah c.c səbr verməsin" deyirəm.Düz eşitdiniz !Allah səbr verməsin. Çünki yaradan səbr verdikçə biz hər il bu zalda toplanıb sadecə mürgüləyəcəyik. Xocali belə yad edilməz ,belə edilməməlidir. Xocalı ordakı şehidlərin qanı intiqam istəyir. Bizsə savaşmalıyıq. Həm döyüş meydanında, həm də elm meydanında. Sizi bilmirəm ama mən utanıram .İstərdim ki, hər il Xocalını anırıq deyib həzin fonda musiqi ilə və ağlamalı  mətnləri oxumaq əvəzinə daha faydalı işlərə  əl ataq. Məsələn hər il sərhətlərimizdən kənarda olan qurumlara Xocalı gərcəkləri ilə əlaqədar yazılar yazaq,tanıdığımız başqa məmləkətdə yaşayan insanlara Xocalını anladaq, vətənə gələn qonaqları əyləcə yerlərinə, barlara, restoranlara, konsertlərə  götürmədən öncə şəhitlərimizin yatdığı Şəhitliyə götürək. Görsünlər, göz yaddaşlarına həkk olsun o faciə . Oğul böyüdüb əsgər getməsin deyə xəstə kağızı almaq əvəzinə əsgər getsin deyə ona dəstək olaq. Qız böyüdüb tez ərə vermək əvəzinə, oxudaq təhsil verək ama ceyizində diplom olsun deyə yox, Vətən torpağının , şəhid soydaşlarının intiqamını alsın deyə. Bu gün erməni adlandırılan bu məxluqlar heç bir gücə sahib deyil ,sadəcə rusların və xristian qardaşları olan fransızların dəstəyi onları ayaqda tutur. Biz oyansaq onlar bizim pəncəmizdə sadəcə tarla siçanı kimi əziləcək.Sonda özümüzə dönək, bu həqiqi əsil qanın qiymətini anlayaq .Qanımızı axıdanlarnı yer üzündən silməyə qadir olan qüdrəti Yaradan  bizə verib. Tarix boyu şanlı Türk milləti deyə dünyaya nam salmışıq.Allah c.c səbir verməsin, verməsin ki, oyanaq .özümüzə gələk."Bu sözləri dedim və kürsüdən enmədən öncə zala baxdım mürgüləyənlər oyanmışdı. Anladım o zaman  ki, bizə həqiqi mənada oyanmaq lazımdır. Mənim o zaman əlimdən sadəcə o kürsüdən 50 nəfərlik tələbə və müəllim kollektivinə səslənmək gəlirdi.Bu günsə bu məqaləni yazmaq əlimdən gəlir və mən bunu edirəm.
   Tarix 26 fevral 2017 ci ili  göstərir və mən bu gün Mübariz İbrahimovu,Fərid Əhmədovu ,Təbriz Musazadəni, Çingiz Salman oğlu Qurbanovu və adlarini qeyd etmədiyi onlarca igid,er şəhidlərimizi xatırlayıram .Biz artıq oyanmışıq qəhrəman şəhitlərimiz cəsarətləri ilə bunu sübut etdilər.Biz Xocalının dünənini unutmuruq ,bu gün şəhidlərimizin cəsarəti və qanıyla çalışırıq və Xocalının sabahının təməlini qoyuruq.Artı Türk milləti oyanıb indi biz hesab soracağıq ,dularla və cəngi sədasıyla qələbəni Qarabağda ,Xocalıda  və digər  işğal olunmuş torpağlarımiızda kutlayacağıq. Nə Mutlu Türkəm deyənə.!


İstifadə edilən mənbələr:
1. ihh.org.tr (İnsan Hakları İhlalleri).
2. Cem Oğuz, “The Khojaly Massacre and the ‘Armenian Genocide’”, Hürriyet Daily News, 24.
3.Sevil İrevanlı, “Hocalı Katliamı Dünyaya Nasıl Anlatılır?”, http:// www.netpano.com/uluslararasi-hukuk-acisindan-hocali-katliami/
4.Memorial İnsan Haklar Örgütü Raporu, http:// www.memo.ru /hr/ hotpoints/karabah/Hojaly/ 07-03-92/05-4-92
5.C. Taşkıran, “Karabağ’da Son Durum”, Yeni Türkiye, c.3, s.16, Ankara, 1997, s.1194.6
.6.Thomas 6.Goltz, khojaly,http:// elibraray.az/docs/enkhojali/gl3.pdf ( 02-03-09).
7..Araz Aslanlı, “Tarihten Günümüze Karabağ Sorunu”, Avrasya Dosyası, Azerbaycan Özel, c.7, s.1, İlkbahar 2001, s.404.
8. (Hürriyet, 3 Mart 1992, s. 21.)
9.3nesil1soyqırımı.org
10. .islahhaber.net
11."Hocalı’da Yaşananlar" Arslantürk Akyıldız*

           AVROPALAŞAQ, MODERNLƏŞƏK , YOXSA  ÖZLƏŞİB  TÜRKLƏŞƏK ?

YAZAR: Aynur Talıblı.İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Tarih ve Medenıyyet Araştırmaları bölümü Yüksek Lisans.

 Siz də ,mən də  tez- tez bu ifadələri  eşidirik  "avropalaşmaq " ve  " modernleşmek". Bu kimə ?, nəyə? , nə üçün? lazımdır.  Ümumilikdə bu anlayış nədir ? və  toplumda necə? anlaşılır. Digər tərəfdən " Türkləşmək" yeni  " özləşmək" , özümüzə dönmək bizə  " ne qazandırar?"  və həyatımızı " necə deyişer ?" kimi suallara cavab tapmağa çalışacağam bu yazımda.Bu cavabları araşdırarkən Avropanın öz yazarlarının, düşünürlərinin yazılarına ve düşüncələrinə müraciət edəcəyəm.  Öncəliklə " modernləşmə" necə  meydana gəldi ? sualına cavab tapaq ve anlamı ilə əlaqədar fikirlərə diqqət yetirək:  
  Sözlük anlamı  çağdaşlaşmaq, yeniləşmək, əsrileşmek  yəni  yüzilə uyğunlaşmaq  olan "modernləşmə" (1), geri qalmış bir mədəniyyətin irəli  səviyyədəki  mədəniyyətə (uyqarlığa) yetişə bilmək üçün göstərdiyi cabaların, səylərin ortak adıdır. (2) Bu özlüyündə xarici təsirlərlə  meydana gələn toplumsal dəyişiklik sürəsidir (3).Milatdan sonra 5. yüzildə xristianlığı rəsmən qəbul edən Roma yeni dönəmi, köhnə Pagan dönəmindən ayırmaq üçün istifadə etdiyi ''modern'' kəlməsi kökən olaraq latınca olan ''modernus ''dan gəlməkdədir(4). Qeyd edək ki, bəhs etdiyimiz dönəmə qədər  eyni Avropa Hz İsaya ,xiristianlığa qarşı çıxmış savaşmışdır. Hz İsanı qətl etmişdir. Sonrasında orta çağlardan yeni çağlara keçən Avropanın yeni bir anlayışı,yeni başdan doğuş süresini ifade etmək üçün  istifade etdiyi '' modern anlayışı'',Qerbin-Avropanın tarixsəl zaman dilimi içərisində özünə xas  inkişaf təcrübesini  ifadə etmişdir. İlk dəfə Hengel tərəfindən istifadə edilən '' modern''  sözcüyünün Avropa qitəsini əhatə etməsi bunun bir göstərgəsidir, sübutudur.(5). Demək bu özü '' modern'' dən törəyən  modernite termini  Avropada bəlli bir  dönəmdə yaşanan  böyük  köklü dəyişkliklərin qarşılığıdır  və bəhs etdiyimiz zaman diliminin  fərqliliklərini  ifade etmək üçün istifadə edilir.(6).
  Öncədən qeyd etdiyimiz kimi Avropanın orta cağdan , yeni çağa keçərken " moderleşmə" deyə adlandırdığı bu dönəm nə üçün önəmlidir.? _ Orta cağ _  ,qövümlərin böyük köçü ile başlar və 1453 - cü ildə Fatih Sultan Məhmədin İstanbulu fəthi ilə sona çatır._ Yeni Çağ _isə 1453-cü il İstanbulun fəthi ile başlayır   və Fransız inqilabı ilə 1789- cu ildə sona catır.  Bu dövürlər  sözün əsl mənasında Avropanın rəzillik , gericilik və  natəmizliydən əmələ gələn yoluxucu xəstəliklərlə dolu olan tarixidir . Öncəliklə avropalıların orta çağ yaşamına,  mədəniyyətinə nəzər yetirsək "modernləşməyə " nə qədər çox ehtiyacları olduğunu anlayarıq. Halhazırda özlərini mədəniyyətin beşiyi zənn edən avropalıların keçmişləri heç də ürey açıcı deyil.  Onlar sözün əsl mənasında mədəniyyəti geyimi, təmizliyi ,elmi müsəlmanlardan, Türklərdən öyrənmişlər. Onlar daima sömürgəçilik siyasəti yeritmişlər .Bununla yanaşı nə gigiyenik , ne de elmi bilgilere malik olmayan Avropalılar  kilsenin ,kralın və feodal bəylərin köləsi kimi həyatlarına davam edirdilər.   
 Bu dönəm Avropasında  yuyunmamaq  modaydı və kilsə də yuyunmağı qadağan edən əmrlər verirdi.  Hətta o vaxtlar yuyunmağı əxlaqsızlıq olaraq görürdülər. O zamanlar vəba ,tifüs firəngi kimi xəstəliklər yaygınlaşdı. Firengi xəstəliyi Fransadan bütün Avropaya yayılmışdı.Zatən firəngi sözünün kökü, o dönəm firəng adlanan fransizlardan gəlir. 16. yüz ilin ortalarına qədər Avropa xalqı yuyunmağı tamamən unutdu. Onlar sadəcə  əllərini ,ağızlarını  yuyurdular . Çox az qisim elit təbəqə ildə bir və ya iki dəfə yuyunardı. Örnək olaraq  İspanya kralıçəsi 1. Isabel  (1451-1504) həyatında iki dəfə yuyunmuşdur birincisi evlənərkən ikincisi doğum etdikden sonra.bu Isabel ne sebebdendir bilinməz o zaman aldığı qərarla Xiristian olmayanlara çox təyziq göstərmiş və 200 min İspanı ölkəsinin kənarına sürgün etdirmişdir. Bu kraliçə kimi ildə iki dəfə yuyunmaq ''mədəniyyətinə" sahib olar Fransız Kralı XIV. Louisdir. Fransanı ziyarət edən bir rus elçisi  dönüşündə yazdığı qeydlərdə XIV. Louisin vəhşi heyvan kimi qoxduğunu qeyd edir. Bu səbəbdən  də  səyyah avropa tərəfindən  bir daha qəbul edilməmiş və sərt tərzdə xəbərdarlıq edilmişdir. Ruslar da onlardan geri qalmırdı ən azından  ayda bir dəfə təmizlənirdilər. O dövürlərdə Avropa saraylarının necə qoxduğunu siz təsəvvür edin. Bu bərbad qoxunun qarşısını almaq üçün ətirlər kəşf etdilər.Bu gün utanmadan fəxr etdikləri Fransız ətirlərinin yaranma səbəbini hərdən fransızlar xatırlasalar pis olmazdı! (7). 
''Yamyamlığın  yalnız Afrikaya aid olduğunu zənn edənlər ola bilər ama yanılırlar. Həqiqi yamyalar avropalılardır.'' Bu sözlər mənə deyil, bu yaxınlarda  ''Mumyalar,Yamyamlar ve Vampirlər ''adlı kitabı ilə Avropa və Amerikada  dava dalaşa səbəb olan Durham Üniversitetinin müəllimlərindən Dr. Richard Sugg'a aiddir. Sugg'un fikirlərinə görə avropada kökü qədimə  dayanan bir yamyamlığ, yəni insan əti,qanı,sümüyü və.s tükətmək adəti var və bu adət təkçə orta çağa aid deyildir. Bizim guya ''aydınlanma dövrü'' dediyimiz  18. yüzildə belə bu adət var idi. Dahası sadəcə fakir, kasıb süfrələrində deyil möhtəşəm saraylarda, yemək masalarında da  qafatası tozu  ve ya mumya parçalarına rastlana bilinirdi."Geo" dərgisi,jurnalı keçən sayılarından birində bu anormal halın gizli bəlgələrini açtı və yamyamlığın" Avropanın qaranlığ  sirri" olduğunu ifşa etdi. Ancaq nedənsə Türkiyədə və Azərbaycanda Avropa sevərlər bu gizli bəlgələrin açıldığından xebərsiz oldular və bu gərçəyləri görməzdən gəldilər. Həm də Avropanın biz Türkləri qətliam edən elan etdiyi,barbarlıqla suçladığı bir zamanda bu vəhşiliyin görməzdən gəlinməsi həqiqətən normal deyil. Yamyamlığı başqa irqlərə aid edən Avropaya bu bəlgələrin işığında baxıldığında yamyamlığın ən uzun zaman yaşandığı qitə halına gəldiyi görünür. Bu baxımdan özünü aydınlanma mərkəzi görən Avropaya qarşı Suggun kitabını ,həm də "Geo"nun xəbərini gündəmə gətirməyin tam zamanı deyə düşünürəm. Özləri yamyamlığa davam etdiyi halda karikaturalarında hər zaman" bəyazları bir qazanda bişirən Afrikalı yamyamlar" imajını  tez- tez tekrar edirlər. Onu da qeyd etmək istərdim ki,  19. yüzilin Danimarkasinda  belə başı kəsilən məhkumların altında əllərində qablarlan  gözləyən insanlari görə bilərsiniz. Özəlliklə idam edilən məhkum gəncsə ondan axacaq qanın sarılıq xəstəliyini tədav,müalicə edəcəyi düşünülürdü. İşin qəribə tərəfi, bu adət 19.yüzilin ortalarina qədər davam etmişdir.Hətta idam edilən məhkumun qanını içən adamın ağzını sildiyi  dəsmal belə əldən ələ gəzərək şəfa umulurdu.(Sugg,səhifə 81). Məzar açmaq,"tibbi yamyamlıq"  da avropalıların adəti idi. Belə ki, 15.yüzildə Papa VIII.İnnocent ölüm döşəyindəykən  aldatılaraq öldürülən 3 gənç qurbanının  qanı içirilmiş və şəfa tapacağı umulmuşdu. Ancaq  bu tədavi işə yaramadı və  Papa 25 iyulda həyatını itirdi.Bu hal sadəcə papazlar və xalq arasında deyil, anli şanli Avropa saraylarında da geçərli idi.Bele ki. Qanuni Sultan Süleymanin "Sən ki, Fransa Kralı Françeskosun " deyə xitab etdiyi I.François,yanında kiçik mumya parçasi daşıyırdı.Bu arada Bilimsəl Devrimin filosofu olaraq deyərləndirilən Francis Bacon da mumya  parçasının qanı durdurmaya yararlı bir derman olduğuna inanmışdır.İngiltərə kralı II. Charles"ə ölüm döşəyində bol-bol qafatası tozu içirilmişdi ki, guya acılarını dindirəcəymiş. Zatən İngiltərədə Stuart xənadanının xüsusi marağlandırırdı "cəsət tibbi".
 Sözün qısası" modern","modernləşən"Avropada 200 il boyunca zəngin olsun,təhsilli və ya cahil heç fərqetməz, hərkəs az vəya çox dərəcədə olaraq yamyamlıq etdiyini yazir Richard Sugg. Bu halda kim həqiqətən yamyam və barbardı? deye Avrupalılara sual etmək lazımdır . Yabani və ilkər deye küstahcasına adlandırdığı bizlərmi, yoxsa bu işi  kitablara mövzu olacaq qədər edən Avropalilarmı? Bunuda qeyd edək ki,genc insanların edam edilməsi  xəstələr üçün şəfa umudu idi.Ünlü tibb adami Paracelsusun öyrəncisi kimyacı Johann Schroeder, ölü bədənin nece bir həyat iksiri halına gələbiləcəyini bu sözlərlə belə ifadə edir:"cinayət sırasında ölmüş 24 yaşında qara dərili birinin cəsədini birgecə ay ışığında gözlədilməlidir.Beləcə qoxusu,tustulənmiş bir ət kimi olur." Nəyə görə qara dərili biri tərcih edilir ? deye düşünə bilərsiniz. Bunun səbəbi avropalılar qara dərililəri insan hesab etmir heyvan kimi dəyərləndirirlər .Günümüzdə Avropada yaşayan Afrikalıların avropalılar tərəfindən heyvan kimi ovlananıb köle olaraq istifade edilen insanların nəvələri olduğunu da unutmayaq. Daha yeni 22.01.2017 tarixinde Avropada siyah derililərə  təyziq edilir ve fudbol meydanında "meymun" deyə təhqir edilirlər.(8).
  Ən qədim tuvaletlərə, milatdan öncə 40000 li illərdə Mezopatamiyada rastlanir.Avropalıların bəyənmədiyi və ötəkiləşdirdiyi Hindistanda ,Suriyada və digər irqlərdə biz türklərdə olduğu kimi tuvalet mədəniyyəti qədimdən vardır. Hətta Misirdə Firavunların məzarlarına tuvalet və hamam otağı əlavə edilmişdir.Türkiyədə, Van şəhərində milatdan öncə 8. yüzilə aid tuvalet qalıntısı tapılmışdır ki,bu bu gün istifadə edilən tualevlərə bənzərdir.Ama Avropaya baxdığımız zaman onlarda bu mədəniyyətində olmadığını açıq görürük .Məsələn, Herodotun yaşadığı o parlaq dövrdə yunanlilar tuvalet nədir bilməzlərdir.Hər kəs gecə küçə aralarında işini həll edərmiş. Tarixçilər bir məkan olaraq tuvaletin ,Şərqdən Qərbə geçdiyindən həmfikirdilər. Ama bu keçiş yüzillər sürmüşdür.Avropada görülən xəstəliklərin də başlıca səbəblərindən biri budur. Məsələn 1388 -ci ildə İngiltərə Kralı II. Richard göl və dərələrin tuvalet yerinə istifadəsini qadağan etmiş ama bu işi harda etmək gərəkdiyini qeyd etməyi unutmuşdur.Zavalli xalq da nə etsin çözümü küçə aralarinda və evlərindəki pislikləri pəncərədən atmağda görmüşlər. .Fransada da vəziyyət eynidir.bunun üçündə qeyd etdiyimiz kimi paris ətirləri kəşf edildi. 
  Osmanlı Türk imperatorluğunun ilk Paris elçisi Yirmi Sekiz Mehmed Çelebi xatiratlarinda fransızlarin kişi və qadin fərq etməz su kimi parfum istifadə etdiyini qeyd edir.Ancaq  çevrədən   və fransızların vücudundan gələn pis qoxuyla parfum  birləşdiyində daha da bərbad qoxduqlarını və pis qoxularını heç bir  parfum,ətir cinsiylə qapata bilməyəcəklərini qeyd edir. Çələbi vətənə döndüyündə ayağının tozu ilə "Türkçə deyimlər" sözlüyünə yeni bir ifadə hədiyyə edər ki, bu "üzerinə tüy dikmək" yəni " üzərinə tük əkmək" ifadəsidir. Bu ifadəni xətanın xəta ilə təlafe edilməsinə qarışılığ olaraq istifade edilir. Bu ifadənin necə meydana gəldiyini sizlərlə bölüşəcəm.Fransada Versay sarayinda" tüy tikmek" yəni" tük" əkmək metodu bele idi,koridorlarin köşələrinə nəcislərini edən fransiz krallarının nəcisləri xizmətçilər tərəfindən təmizlənmədən öncə üzərinə bir qaz tükü elave edərlərmiş və quruduğu zaman o tükdən tutub  pisliyi pəncərədən küçəyə atarlarmış.Bu da beləcə  "üzərinə tük əkmək" olaraq dilə daxil oldu.
Avropanın təmizliyi və tuvalet mədəniyyətinin önəmini anlaması çox yenidir. Binalar  yüksəldikçə tuvalet problemi dert oldu və nəticədə "sifon"un binalara bir təmizlik aracı olarq  girməsi ilə su təsisatçılığı başlayar. Avropa şəhərlərində modern su təsisatları, kanlizasiyon sistemi , ancaq 19. yüzilin sonlarına doğru quruldu.(9).
 Avropalılar elm sahəsində də hər şeyi Müsəlmanlardan,Türklərdən öyrənmişdir.Məsələn, Astranomiyanı müsəlmanlardan öyrənmişlər ki, ulduzlarin adıda ərəbcədən gəlir. Aldebaran (avropa dillerində) -al-Dabaran(ərəbcə),Algenib(avropa dillərində)- al-Cənub( ərəbcə),Altair(avropa dillərində)-al-Tayr(ərəbcə).
XI.yüzildə Bağdadda böyük bir rəsədxana qurulmuşdur.Timuroğullarından Türk Xaqani Uluğ bəy (1394-1449) eyni zamanda dünyanin ən böyük riyaziyyat ve astranomiya bilgələrindəndir. Uluğ bəy illərcə Səmərqənddə rəsədxananın başında durmuş,etdiyi araşdırmalarla qədim yunana bilgələrinin və daha sonra isə ilk ərəb Astranomlarının səhvlərini düzəldərək bugün ki, Astranomiyanin təməlini qoymuşdur.
Bu gün Avropa qitəsinin X.Columb tərəfindən kəşf edildiyi söylənsə də ,ondan çox uzun illər öncə dünyaca ünlü dənizçi səyyah Piri Rəisin əli ilə çizdiyi xəritədə bu günkü texnalogiyanin ancaq uydu  fotolarında görə biləcəyi ayrıntıların olduğunu unutmamalıyıq.Bu arada böyük Türk bilgini İBN Sina  həkimliyin ,tibbin qurucusudur. Onun "El-Şifa",El-Necat",El-Kanun -Fit -Tib" kimi əsərləri bütün Avropa Universitetlerində XVII. yüzilin sonlarına  qədər oxudulmuşdur.(10)
 Türk-İslam dünyasında ortaya çıxmış elm və öyrətim qurumu,ocağıda mədrəsədir. Bu günün universitetləridə mədrəsədən ilham alaraq yaradılmışdır .Fəqət universitetləri avropalıların qurduğu deyilsədə ,İslam dünyasinda ilk yüksək öyrətim müəssəsi XI. yüzilin ortalarında rəsmi bir bəlgəylə ortaya çıxan mədrəsə sistemi Səlcuklu Türlərinin əsəridir.Ayrıca bu öğrətim sisteminin Səlçuklu öncəsində bir inkişaf sürəsi keçdiyini və bu hazırlığ dönemində də Xorasan və Maveraün nəhri və ya Kaşğarli Mahmudun ifadəsi ilə Çayardi bölgəsinin yəni nüfusunun heç deyilsə bir qismi və hər halda böyük bir qismi Türk olan coğrafi çevrələrin və Qaraxanlılar ,Qəznəvilər böyük payı olduğu görünməkdədir. Beləcə İslam Dünyasının yüksək öyrətim,təhsil qurumu olan mədrəsə də həmən həmən bütünü ilə Türklərin bir əsəri,İslam Dünyasinin kültür və mədəniyyətinə Türklərin önəmli bir qatqısı olaraq qarşımıza çəxmaqdadır.(11)
Xaçlı  səfərlərində də müsəlmanlardan yuyunmağı,yemək mədəniyyətini,seramik sənətini və bir çox şey öyrənmişdir avropalılar.Elm,bilim,mədəniyyət.texnalogiya ve.s bir çox şeyi bu gün bəyənmədikləri  hətta barbar ,gerici adlandırdığları Müsəlmanlardan ,Türklərdən öyrənən Avropanın həqiqi mənada barbar olduğunu gördük.Bəzi Avropalılar  Müsəlmanların ,Türklərin önemini bu sözlərlə bildirir:"Müsəlman Əndəlüsdən bizə 30 kitab qaldı,atomu parçalaya bildik. Əgər ,Şayət yandırılan bir milyon kitabin yarsı qalsaydı çoxdan uzayda galaksilər arasında gəzir olacağdıq" Pierre Cure (Nobel ödüllü Fizikçi)
"Tarixdən Türkü çıxarsanız geriyə tarix deyilən bir şey qalmayacaqdır"Wolfgan von Goethe.
     Sizde yazılardan gördünüz, Avropa üçün geride qalmış mədəniyyətlərini inkişaf etdirmək baxımından iləri mədəniyyətdən yəni ,bizlərdən müsəlmanlardan,türklərdən bir çox cəhətdən nələrsə öyrənmək "modernləşmək "önəmlidir və mütləqdir. Bes bizlər "modernləşirik" deyə niyə Avropanın geridə qalmış mədəniyyətini yamsılayırıq.?Avropalaşmaq  düşüncəsini "modernləşmək" olaraq anlayıb Avropalilarin fast food dedikləri sağlığsız yemək tərzini,etik olmayan,mədəniyyət normalarına uymayan geyim tərzini və vulqar sözlərlə dolu musuqilərini mənimsəyərək modernləşdiyini düşünənlər var yeterincə ama yanılırlar!.Bizlər özləşməliyik ,özümüzə dönməliyik .Tarixə meyadan oxuyan, dunyanın Fateh deyə adlandırdığı  ilk Avropaya hökm eden Atillanın ,Oğuz xanın nəvələri ,şanlı Türk milləti olduğumuz unutmamalıyıq.Bizlər özləşib ,türklüyümüzün fərqinə varmasağ modernləşə bilməyəcəyik. Elmimizə və mədəniyyətimizə sahib çıxmasaq ,avropalıların bizim mədəniyyətimizi mənimsəyərək elmdə,texnalogiyada irəliləmələrini uzağdan izləməyə sadəcə  daima məhkum olarıq .Sonda sizə Mehmet Akif Ersoyun,Cəlil Məmmədquluzadənin və Mustafa Kəmal Atatürkük sözlərini xatirlatmaq istəyirəm və düşünməyə çağırıram.
"Kim demiş Avrupa insanı medeni?
 Nə edep var ne haya çırılçıplak bedeni!
Eğer medeniyet açıp saçmaksa bedeni;
Desenize hayvanlar bizdən daha medeni!"  Mehmet Akif Ersoy.
"Azərbaycan qadını çarşabdan çıxıb başını açanda müasirləşdi deyə sevincimdən papağımı göyə tulladım,o gün bu gündür papağımı tapa bilmirəm." Cəlil Məmmədquluzadə.
"“Muhtaç olduğun kudret damarlarindaki ASİL KANDA MEVCUTTUR” MUSTAFA KƏMAL ATATÜRK.

İstifadə edilən mənbələr:

1.Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, Ġz yay. 11.Bas., Ekim 1996, s.780.
2. 9 Halil Ġnalcık, “Atatürk ve Türkiye‟nin ModernleĢmesi”, Belleten, c.LII /63, s.986
3.0 Emre Kongar, Toplumsal DeğiĢme Kuramları ve Türkiye Gerçeği, Remzi kit. 6. bas. Ġst.1995, s.227
4.Ergün Yıldırım, Hayali Modernlik: Türk Modernliğinin Ġcadı, Doğu Kit., 2. Bas., Ġst. Haz. 2012, s. 15
5.Şeyhmus Demir, Mutlu Sesli, Veysel Yılmaz, “Türk ModernleĢmesi: EleĢtirel Bir BakıĢ” Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi- 2, 2008 s.78;77-90
6. Gönül Pultar, (Der.), Türk Bilim Adamlarının BakıĢ Açısından Ġslâm ve Modernite, Remzi Kit.1.Bas.Ġst.2007 s.23;42
7.Harris, Karen (Karen Larsdatter), “Baths in Medieval and Renaissance Works of Art.
Hull, Marvin. “Bathing and Washing During Medieval Times,
Von Furstenberg, Diane. The Bath.
Fissel, Mary E. “Steamy Encounters,” Women’s Health in Primary Care
8.dunyagerceklerim.blogspot.com.
9.Dini ve TARİHİ GERÇEKLER.facebook.com.
10.http://www.ekemer.com/avrupa-medeniyeti-bizden-ogrendi-samet-beyaz
11. Aydın Sayılı, “Higher Education in Medieval İslam”, Ankara Üniversitesi Yıllığı, cilt 2, 1948, s. 30-71.

































































7.

                            TÜRK TOPLUMUNDA QADININ YERİ VƏ DƏYƏRİ.

          Yazar : AYNUR TALIBLI .İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi .Yüksik Lisans.Tarix ve Medeniyyet araşdırmaları bölümü.

Azərbaycan  Türk  Oğuz yurdudur ve biz qədim  tarixə malik  olan  Oğuz Türkləriyik. Biz Türklərin  tarixində  qadın, xatun ve ya xanım dəyərli ve əvəz olunmazdır . Dünya tarixinin səhifələrini aramla incələsək türklər qədər qadına dəyər vərən , qadını ucaldan  ikinci bir millətin olmadığını açıq aydın görərik. Bu gün bu yazımda sizə digər toplumlarda , millətlərdə qadının yeri ilə  türk  millətində  və  türk toplumunda qadının yerini  müqayisə  edəcəyəm. Öncəliklə  onu qeyd etmək istərdim ki, aile bu gün olduğu kimi əski türklərdə də önəmli ve önəmli olduğu qədər  də dəyərlidir. Ailənin  təməlini qadın təşkil edir türklərdə. Türk qadını  ailəsində söz sahibi olmuş ve ərinə  igidinə daima dəstək  olmuşdur. Bu hələ milatdan önce də belə idi. Avropada , Afrikada , Ərəbistanda qadınlar kölə kimi satılsa da türk  qadını daima hürr azad  olmuşdur.  Qədim  türklərde qadın ailədə söz sahibi olduğu qədər siyasi və  ticari  əlaqələrdə , dövlətin  idaresində  də söz sahibi olmuşdur. Qadınlar gözəl  qılınc  oynadar , at minər və güləşərdiler. Qadınlar  savaşda da iştirak ederdi. İndi bunu oxuyanların çoxu mənim irqimi övdüyümü  zənn  edəcəklər ama bu gərcəkdir ve bu gərcəkleri mən  sizə tarixi qaynağlarla  bildirəcəyəm. 

Qədim Türk atasözünde belə deyilir '' Birinci zənginlik sağlıq,ikinci zənginlik yaxşı qadındır.'' Türklər qadına yüksək deyer verir demişdik ve bunu qədim türklərin tək evliliyi  etməsində də görürük. Yəni bir qadınla evli olduğları zaman ikinci bir qadın almazlardı. Hun tükleri dönəmindən başlayaraq qadın kişi ayrımı edilməzdi. Hunlarda qadını  kişinin tamamlayıcısı sayılır və qadınsız heç bir şey edilməzdi. Hətta elə ki  Kağanın əmirnamələrində ,, Xaqan buyurur,, ifadəsi yalnız yer alırdısa və   Xaqanın  Xatununu yeni xanımının adı qeyd edilməsə  o əmirname keçerli olmazdı, qəbul edilməzdi.Yabancı ölkələrin elçiləri yalnız xaqanın hüzuruna çıxmazlardı. Elçilerin qəbulu əsnasında xatunun da xaqanın yanında olması mütleq idi.. (1.)Bəzən də  xatunlar tək başına elçileri  qebul edərlərdi.Örnək olaraq Avropa Hun ölkəsinə gələn elçilər Atillanın  xanımı Arıq Han tərəfınden qəbul edilir və dövlət işləri  ilə əlaqədar görüşülə bilirdi. Qəbul törənlərində  ziyafətlərdə şölənlərdə  xatun xaqanın sol tərəfində otururdu.  Siyasi və idari görüşləri dinləyər və fikirlərini söyləyərdi. Türkiyəli yazar Gökalp bu mövzunu belə qeyd edir  ,,Əski irqlərin heç biri türklər qədər qadına haqq verməmiş və  sayqi göstərməmişdir,, .(2) . Göktürk və Uygurlarda da xaqanın xanımı xatun dövlət işlərində əri ilə bərabər söz sahibi olmuşdur.  Hunlarda olduğu kimi onlarda da əmirnamələr yalnız xaqanın adına deyil, " Xaqan və Xatunun namına"  deyə ortaqlaşa imzalanmağdadır.  Ailə içində də qadın yüksek söz sahibi olmuşdur. (3).Asiya Türklərində Göktürklərin tarixi və yaşamları ilə əlaqədar ən önəmli qaynaq  Orhun kitabələridir. VII yüzildən başlayaraq Orhun Kıtabələrində dövlet işlərini bilən'' Katunlardan '' yəni xatunlardan söz edilir. Orhun kitabələri  də yer yer Xaqan ve Xatun buyurur sözləri ile başlayır. İslamdan öncə də Türk qadınlarına verilən önemlə  elaqedar çox mənbələr var bunlardan biri də hələ  İslamdan öncə İtil (Volga) Bulgqarlarını səyahət   edən  İbni Fadlan öz əsərində  türk toplumunda qadının yerinin heyrətləndirici olduğunu etiraf etməkdə  və  heyrətləndiyini gizlətməməkdədir. Fadlan, xatunun hökümdarın yanında oturduğunu bunun türklərin adəti olduğunu qeyd edir.  Türk qadınının əsla kişilərdən qaçmadığını qeyd edir.  Başqa biz əreb səyyahı  İbni Batu bele yazır ''Burda qəribə bir hala şahid oldum ki o da Türklərin qadınlarına göstərdiyi hörmətdir. Burda qadınların qiyməti ve dərəcəsi kişilərdən daha üstündür.''(4). 

 Eyni zamanda bu yazdığlarımı qədim Türk dastanlarında da açıq aydın görə bilərik. Dastanlarda qadın kişinin güç və ilham qaynağı olduğu bildirilir. Bizim milli dastanımız olan  Kitabi -Dədə Qorqud hekayelerində də buna rast gəlirik. Örnək olaraq  '' Dəli Dumrul hekayesinde''  Dumrul canınin yerinə öz canını verməyə razı olacağ birini bulmağa çalışır və bunu qadında tapır, qadını ona heç çəkinmədən '' canını vereceyini'' söyləyir. Eyni zamana qədim Türklər öz soylarından olan qadınlarla evlənməyə üstünlük verərdilər və bu Türk ata sözümüzde belə qeyd edilir ''Ey Türk oğlu Suyu çaydan qızı soydan al!(5)Bunun sebebi yazının əvvəlinde də qeyd etiyim kimi Tür kadının cəsarəti ve şərəfli olmasıdır.  Türk qadını daima at belində əlinde qılınc və savaşda birincidir. Yenə Dede Qorqud dastanımıza baxsaq ,hekayələrdən "Bamsı Beyrek "hekayesinde yer alan Banu Çiçek bunun Ən gözəl örnəklərindən biridir.(6) Bir başqa örnək Selcan Xatundur. Selcan xatun duşmanın gece  ərine baskın etməsinden şübhə etməkdədir. O ərinə xəbərdarlıq edər və savaş başlayar. Mücadələ sırasında ərinin atı yaralanar. Savaşa hazır bir şəkildə kənarda gözləyən Səlcan Xatun atını düşmanın üstünə sürər və onu qılıncından keçirər.(7).   

Türk qadınının qəhrəmanlığı yazmaqla bitməz. Türklərin xatunlarına verdiyi dəyəri sizlərlə  tarixi bilgilərə əsaslanaraq bölüşdüm. İndi gəlin digər irqlerin qadınlara verdiyi dəyəri incələyək. ilk öncə İngilislərlə  başlayaq. İngiltərdə  XI. yüzile qədər ərliri arvadlarını sata bilirdi. Xiristiyanlar isə qadına şeytan gözü ilə baxmşlar. Yenə İngilterede qadın murdar varlığ sayıldığı üçün İncire əl vurmurdu. Qadınlar İncir oxumağ haqqına Hanry dövründə (1509  1547) sahib oldular. İngilis piskoposu Dourun Westminister kilsəsindəki vaazın dan ''Bundan yüz il öncəsinə qədər qadın kişinin süfrəsinde oturmağ haqqına sahib olmadığı kimi söz soruşulmadan danışmasıda caiz deyildi. Kişi başının üstünde böyük odun parcası asardı ,lazım gəlsə qadını cezalandırmaq üçün onu istifade edərdi. Oğlan uşaqları isə analarına ev içində xizmətçi qadından yuxarı dəyər verməzdilər.  Çinlilərdə qadın insan sayılmazdı və ona isim belə verilməzdi . Qiz uşağlarına ad verilməz bir iki üç deye çağırılırdı.(8).   Həyatı boyunca bir kişinin yönətimində yaşamali idi. Qadin xizmətçi sayilir əri və uşaqlari ilə eyni süfrədə otura bilməzdi.Ayağda dururb onlara hizmət etməli idi. (9).Farslarda qadin kişiyə itaəd etməlyə məcbur edilirdi.Bir kişinin birdən çox qadinla evlənməsi normal idi. Qan bağlılığının nigaha mane olmamasi sebebi ilə  Sasani İraninda. farslar anaları və bacıları ilə nigaha girə bilirdilər hətta buna təşvik edilirdi(10). Cahiliyyə ərəblərində qız uşağı diri diri gömülüməsi bir gərçəkdir. Qız uşağına sahib olmağ onursuzluğ hesab edilirdi. Buddizimin qurucusu  budda ise ik başlardaqadınları dine qebul etmemişdir. Əski yunanalarda qadının saygıdəyər bir dəyəri yoxdur.Eşyalardan fərqsiz olan qadın diger mallar kimi satıla ve miras kimi bağışlana bilirdi.(11).Slavlarda (ruslarda) qadın əşya kimi qiymetləndirilir. Zodruga deyə adlandırılır.Slav ailəsində uşaqlara da əsir kimi baxılır. Ruslarda qadın ökən əri ilə beraber gömülür.Rus hökümdarlaının ,yaxin adamlarının gözü önündə xalqdan carəyelərlə münasəbət yaşayır ki, bər çoxgezgən bunu qeyd edir.

         Sizinlə digər millətlərdə qadına verilən dəyəri paylaşdım. İndi əminliklə hər zaman Türk milləti qədər qadına dəyər verən ikinci bir millətin olmadığını çəkinmədən yenidən qeyd edə bilərik. Azərbaycan Türk yurdunda və bütün Türk məmləkətlərindəki Türk ərlər,igidlər atalarımızın xatunlarına,xanımlarına verdiyi dəyəri yenidən qadınlarına verməli və Türk qadınını uca tutmalıdırlar.

 İstifadə edilən mənbələr 

1. Ali Ahmetbeyoğlu; Avrupa Hun İmparatorluğu, TTK Yay., Ankara,2001,s.151.
 2 .1 Ziya Gökalp; Türkçülüğün Esasları, ( Hzrl. Mehmet Kaplan), Varlık Yay., Ġstanbul 1970, s. 35.
3.Özkan Ġzgi; “Ġslamiyetten Önce Türk Kadınları“,Türk Kültürü Araştırmaları, Ankara,1975,s.145155.
4. Muharrem Ergin; Orhun Abideleri, Boğaziçi Yay., Ankara, 1989, s.21,35.
5. Azərbaycan Birliyi sehifəsi facebook.com.
6.Muharrem Ergin; Dede Korkut Kitabı, Boğaziçi Yay, Ġstanbul, 2001,s.64.
7. M. Ergin; Dede Korkut Destanı, s.122.
8.. http://www.turkforum.net/710575-eski-turklerde-kadin.html 18.5.2012.; http://translate.google.com.tr/translate?hl=tr&langpair=en%7Ctr&u=http://www.buzzle.com/articles/wo men-in-the-ancient-chinese-culture.html
9. Necla Arat; Kadın Sorunu 2. Baskı, Say Yay., Ġstanbul, 1986, s.26
10.25http://translate.google.com.tr/translate?hl=tr&langpair=en%7Ctr&u=http://www.iranchamber.com/hist ory/articles/women_in_ancient_persia.php 23.5.2012.; http://www.turkforum.net/710575-eskiturklerde-kadin.html 18.5.2012
11. http://www.turkforum.net/710575-eski-turklerde-kadin.html 18.5.2012.
12.TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE TÜRK TOPLUMUNDA VE DEVLETLERİNDE KADININ YERĠ VE ÖNEMİ HISTORICAL PROCESS AND THE IMPORTANCE OF WOMEN IN THE TURKISH SOCIETY AND THE STATES Yrd. Doç. Dr. Ahmet GÜNDÜZ Ahi Evran Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Sosyal Bilgiler Öğretmenliği ABD
13.https://gokturukler.wordpress.com/gokturkler/konu-basliklari/eski-turklerde-kadın

                                            DİLİMİZ,MİLLİ KİMLİYİMİZ...

Azərbaycan dili və ya Azərbaycan Oğuz Türkçəsi qedim bir Tarixə malikdir . Türk millətindən olan Azərbaycan Türklərinin dili öz Türkçedir desek yanılmarıq.  Ama həqiqi menada çirklənilmədən özünden eslinden qoparılmadan  saflığı ile gelecek nəsillərə ötürülərsə,

 bu bizim kimlik kartımız, belgemiz olar. Öncədən də qeyd etdiyim kimi  ,,,çirklənilmədən,, ifadəsini yenə vurğulayıram. Bir dil necə çirklənər ?  deyə sual edə bilərsiniz.Sizə bunun açığlamasını yazacağam. Eger biz öz dilimize gərksiz yabancı ,milli olmayan sözlər daxil ediriksə bu dilimizin çirklənməsinə gətirib çixarır.Digər tərəfdən eger bunu özümüzü müasir dırnağ arası modern göstərmək üçün edəriksə bu artıq dilimizə qaşı cinayyətdir !. Özəlliklə rus dilindən olan sözləri hələ də dilimizdən çıxartmırıq ve inad edirik . Deyəsən ''fsyo'' uje'',''tak'', ''davay'', ''mama'', '' papa''   kimi sözleri işletmek bəzilərinə xoşdur.  Niyə ?, bunun səbəbi nedir? . Bu suallara həmən vercəyimiz şablon qelib cavablar hazırdır. Size onlardan bir ,iki örnək yazım : " Biz rusların əsarətinde idik", ''rusca beynalxalq dillərdən biridir", "Rusya bizim qonşumuzdur" və s kimi safsatalar. Eger siz qonşunuzun adını atanıza demirsinizsə ,Rus qonşunuzdur deye Azerbaycan dilinin əvəzinə rus dilində də danışmamalısınız! Rus işğalında qalmağı bəhanə etməyə gəlince də artıq bunu anlayın rusların işğalından 30 ilə  yaxın müddət keçib gedib.. Artıq bu bəhanəni bir kənara qoymağ lazımdır!. Bunu da qeyd edim ki , rus bizim sadece qonşumuz dostumuz  deyil ,erməniye destek veren medeniyyetimizin ve dilimizin inkişafının önünü kesen bir gücdür .  Örnek olaraq qonşu Gürcüstanı alın artıq gürcülər rus dilində danışmağın daşını çoxdan atıb! Digər tərəfden ağzınızı əyə əyə "Rus dili beynəlxalq dildir" deyirsinizsə sizin eviniz və Baki küçeleri nə konferans zalıdır nə de Beynalxalq ve ya akademik arenadır.Əgər oralarda Azerbaycanımızı temsil ederken danışsanız bu daha yararlı olar. Siz rus ve ya da ingilis dilinde danışmağa  beynəlxalq arenada , akademik mekanlarda davam edin. Əks halda Bakı küçələrinde xüsusi ilə ,, Taqovi,, adlandırdığınız yerdə rusca danışmağa davam edərsənizse bu sizi,, modern,, yox dilinde danışmağı ar bilən dilinə dəyər verməyən biri kimi göstərcəkdir.Bilirəm bəziləri ,,dil bilmək yaxşıdır ,, kimi ifadələr işlədəcək .Ama onlara bunu bildirmək istərdim ki sizə dil bilməyin demirik . Dəyərli həmvətənlərim hətta erməninin də dilini öyrənin ama Azerbaycan Türk Oğuz yurdunda Azerbaycan Türkçesinde danışmağ sizin  ve bizim  boynumuzun borcudur!! Bu bizim vətəndaş borcumuzdur.Eks halda Azerbaycan Türkçəsində danışanlara ,,çuşka,, deyərək alçaltdığınız dönəmə geri dönərsiniz ki bu da sizin milli kimliyinizi ve şəxsiyyətinizin alçaldılması itirilmesi demekdir!  Çünki milli dili duygusu .düşüncəsi vətən millet sevgisi  olmayanların  , dilini qorumayanlar ,vətənini millətini, devlətini qorumazlar! Size onu da qeyd edim ki artıq vətənimizdə  illerdir Beynelxalq Yarışlar keçirilir ve ölkemizə qonağlar gəlir.Əgər siz onların misafir olduğu zamanlarda da rus dilinde öz vetendaşlarınızla danışsanız bu yaxşı hal olmayacaq.Nece ki bundan evvelki yarışmada İngiltereden gelen bir misafirimizin soruşduğu sula kimi bele bir sualla qarşılaşacağsınız .''Hele de mi Azerbaycanda dövlet dili rus dilidir? kimi suallarla qarşılaşmağa davam edeceyik. Unutmayın biz onlara öz dilimizi Azerbaycan Türkçesini tanıtmalı ve sevdirmeliyik.

 YAZAR : AYNUR TALIBLI. İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi. Tarix ve Medeniyyet araştırmaları bölümü.Yüksek Lisans.

                               YARATILMIŞ  OLMANIN  FARKINDALIĞI  VE  HOŞGÖRÜ.         

    Yaratılmış olmak, bunu kabullenmek  ve farkına  varmakmodern dünya için çok zor hale 
 gelmiş! 

 Bu dünyanşn geçici  olduğuna inandığını söyleyenler bile yaratılan olduklarını kabul etmekte zorlanıyorlar.  Dilleriyle  ALLAH C.C  tarafından yaratıldıklarını  söyleselerde fiil  olarak aksin  gösteriyorlar.  Dille söylenenle  uygulama aynı olmuyor.

 Bu konuyu seçmeden önce çok  düşündüm , yaratılmış olmak ve hoşgörü benim için  hayatımın  bu döneminde  önemli  olduğu  için  seçtim.  Öncelikle  kendimi muhakeme etdim ve çok değiştiğimi gördüm. Ben yaratılmış olanım,bunun farkına varmak ve hoşgörülü olmak benim hayat gayem olmalı diye düşündüm. Bu düşüncemde YUNUS EMRE nin Yaratılanı severim ,Yaratandan ötrü  evrensel bakışı  çok etkili oldu. HZ. Mevlana nın hoşgörüsüne ne kadar muhtaç olduğunu dünyanın ve ınsanlığın daha iyi anlıyorum artık. Ben çok korkuyorum, dünya denilen bu tiyatro sahnesinde ben  de herkes gibi  kendi menfaatime koşuyorum.  Evet,evet herkes oldum ben.
 Etraftaki insanlar sürekli haklı olduklarını, bilgili olduklarını ifade etmeye çalışıyorlar. Çoğu zaman karşısındakini küçük düşürmek için  elinden geleni yapıyor olan oldu insan oğlu. Ben asla yapmam diyordum ,hep öyle düşünürken bir baktım aynı sahnede aynı oyunu oynuyorum.
 Ben de herkes gibi haklıyım, bilgiliyim diye diretiyorum.  Bu hale gelmemde en büyük suçlunun  kendim olduğunu  biliyorum ama mecburum buna.
 Susmak değerlidir, az konuşmak..... Bir atasözümüz vardır.   Konuşmak   gümüşse, susmak altındır diye. Hakikatende  böyle diye düşünüyorum.  (Ama bunu her konuya ait edemeyiz) Bu atasözümüzün hakikaten anlamı derindir. Ariflerin sofrasında  hal ehliyle hemhal iken insan bu deyimin gereğini yapmalı , feyziyab olmalı  insan o sofrada dünyanşn en değerli  cevahirlerinden de değerli olan kelimeleri dinlemeli ! Anlamalı ki kelamın önemini buna göre fikir beyan etmeli. Arif her haliyle yaratılan olduğunkanullenir, bu sofrada olan  da bu hali benimser.  Heyhat artık modern insan susmayı da  bırakmış arifler susar olmuş!  Artık insan oğlunda gereksiz bir  özgüven,bencillik var.  Herşey benden sorulur, ben bilirim ben haklıyım  ,hepimiz bunu yapıyoruz! Oysa anlamamız gerekiyor biz her zaman haklı olamayız. Biz yaratılanız ve insanoğlu hata yapar. Hata yaptığını anlamak bir erdemdir ve hata yapana karşı  hoşgörülü olmak da bir erdemdir.

 Kimsenin kimseyi ezmediği ve herkesin  huzuzrlu olduğu  bir dünya olması için insanoğlu yaratılan olduğunu  anlamalı ve hoşgörülü olmalı. Dünyada savaş var, gereksiz akan gözyaşı kan ve dalgaların sahile vurduğu  küçük cansız bedenler var. Bu gidişe bi son denmeli artık. Bana göre bu üzücü olayların,olumsuzlukların başında insanoğlu duruyor. Sevgiye, hoşgörüyü ve susmayı unutmuş insan oğlu duruyor. Bu sebebten de bu konuyu setim. Susuz bir toprağın  suya olan ihtiyacı gibi insanlık da yaratılmış olduğunu anlamaya ve hoşgörüye muhtaç!

,,İNSANLIĞIN KURTULUŞUNU SAĞLAYAN EN BÜYÜK ERDEM HOŞGÖRÜDÜRÇ,,   H. Wilhem Van

,,İMAN ETMEDİKÇE  CENNETE GİREMEZSİNİZ, BİRBİRİNİZİ SEVMEDİKÇE  İMAN ETMİŞ OLMAZSINIZ.,,  HZ MUHAMMET ( S.A.S) MUSLIM,İMAN22